مه ولات، شهرستان
مهولات، شهرستان (County) Mahvelat
(نام تاریخی: محولات) واقع در مناطق شرق شمالی ایران و جنوبِ مناطق مرکزی استان خراسان رضوی، با مرکزیت اداری شهر فیض‌آباد. از نواحی تاریخی خراسان که گمان می‌رود در دورۀ ساسانیان و سده‌های اولیۀ اسلامی از توابع نیشابور بوده است. معنا و وجه تسمیۀ این کلمه یا شکل تاریخی آن نامعلوم است. از اوایل سدۀ 9ق نام محولات در منابع تاریخی ذکر شده است. از این دوره ولايتِ «زاوه و محولات» به سرزمینی اطلاق می‌شد که با گسترش آن در پایان سدۀ 12 و در سدۀ بعد، به دلیل قرار داشتن تربت قطب‌الدین حیدر در آن به تربت حیدریه موسوم شد. از سده‌های پیش از این زاوه ولایت و ناحیه‌ای معتبر بوده، و به احتمال محولات هم ناحیه یا بلوکی بوده که به دلیل رونق گرفتن مزار و خانقاه قطب‌الدین حیدر در میان این دو، از ابتدای سدۀ 9ق به هم ملحق شده و ولایت «زاوه و محولات» را تشکیل داده‌اند. از اوایل سدۀ 13ق اطلاق نام ولایت بر زاوه و محولات منسوخ گردید و هریک به منزلۀ بلوکی (دهستان) در ولایت تربت حیدریه شناخته شدند. در اولین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (1316ش)، با تعیین ده استان در ایران، فیض‌آباد یکی از چهار بخش تشکیل‌دهندۀ شهرستان تربت حیدریه بود. در دهه‌های پس از این نام بخش مورد نظر به فیض‌آباد و محولات ذکر شده و در دهه‌های 1370 و 1380ش مجدداً به شکل فیض‌آباد آمده است. نهایتاً در سال 1384ش، براساس مصوبۀ هیأت وزیران در جلسۀ 16 اسفند 1383ش، ضمن تغییر و اصلاحاتی در بخش فیض‌آباد و الحاق چند روستا از دهستان پایین ولایت بخش مرکزی شهرستان تربت حیدریه به آن و انتزاع بخش از تربت حیدریه، شهرستان مهولات تشکیل شد.
شهرستان مهولات متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با حدود 35 روستای مسکونی) و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستان‌های مهولات جنوبی و حومه، و شهرهای فیض‌آباد و عبدل‌آباد به مرکزیت شهر فیض‌آباد)، و بخش شادمهر (مشتمل بر دهستان‌های مهولات شمالی و ازغند[۱]، به مرکزیت شهر شادمهر). آبادی‌های شادمهر و عبدل‌آباد به ترتیب در سال‌های 1387 و 1403ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت این شهرستان 51,409نفر بوده، که از این مقدار نزدیک به 43درصد شهرنشین و باقی ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان مهولات در شمال و شرق با شهرستان تربت حیدریه، در شرق جنوبی با شهرستان رشتخوار، در جنوب با شهرستان‌های گناباد و بجستان، و در غرب با شهرستان‌های خلیل‌آباد و کاشمر محدود شده است.
این شهرستان با حدود 3320کیلومترمربع مساحت و حدود ۹۳۰متر ارتفاع (در مرکز آن) به طور کلی دارای آب‌وهوای گرم و خشک است. بخش‌های شمال و شمال شرقی شهرستان به دلیل قرار داشتن در دامنه‌های جنوب کوه‌های کوهسرخ آب‌وهوای معتدل دارد و باقی نقاط به دلیل کویری بودن گرم و خشکند. این شهرستان دارای چند رودخانۀ دائمی و فصلی است که از آن جمله به رود حصار، رود معجن، رود سرخ‌آباد و کال شور می‌توان اشاره کرد. علاوه بر این رودها، شمار زیادی قنات و چاه در تأمین آب کشاورزی و شرب شهرستان نقش مهمی دارند. مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و به زبان فارسی (گویش‌های فیض‌آبادی و تربتی) سخن می‌گویند. اقتصاد این شهرستان بر پایۀ کشاورزی و صنایع فرآوری محصولات کشاورزی استوار است. شهرستان مهولات رتبۀ نخست تولید پسته و انار را در استان دارد و از حیث فرآوری و بسته‌بندی پسته یکی از شهرستان‌های تراز اول کشور است. جز پسته و انار، زعفران مهم‌ترین محصول زراعی شهرستان است. همچنین تولید غلات و حبوبات، آلوئرا، دانه‌های روغنی، انگور، گیلاس، آلو و زردآلو نیز در این شهرستان قابل توجه است. مصنوعات نمدی و قالی‌های ابریشمی مهولات نیز دارای شهرت است. در این شهرستان معادن شن، سنگ گچ، کائولن[۲] و آهک وجود دارد که به جز معادن شن از باقی بهره‌برداری نمی‌شود.
برخی از آثار تاریخی این شهرستان که به ثبت ملی رسیده‌اند: مسجد جامع ازغند مربوط به دورۀ تیموری؛ چهار رباط تاریخی متعلق به دورۀ صفویه در روستاهای خیرآباد، زرنوخ، ظهیرآباد و میاندهی، و آرامگاه منسوب به ابوسعید ابوالخیر در روستای مهنه مربوط به دورۀ قاجار.