بیابان
بیابان (desert)
ناحیه‌ای خشک، با پوشش گیاهی کم یا در موارد نادر، بدون پوشش گیاهی. خاک‌های این نواحی فقیرند و در بسیاری از آن‌ها مناطق ماسه‌های روان یافت می‌شود. بیابان‌ها ممکن است سرد یا گرم باشند. حدود ۳۳ درصد از خشکی‌های سطحِ زمین را بیابان‌ها پوشانده‌اند و این نسبت در حال افزایش است. معیار تعیین ناحیۀ خشک میزان بارش سالانۀ کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر است. کمربندهای بیابانی حارّه‌ای، از عرض جغرافیایی پنج تا سی درجه، بدین‌‌سبب ایجاد شده‌اند که جریان هوای پایین‌رو روی زمین‌های گرم حرارت می‌گیرد و درنتیجه، رطوبت خود را ازدست می‌دهد. دیگر انواع بیابان‌های طبیعی عبارت‌اند از: بیابان‌های قاره‌ای، مانند گُبی در چین، که به‌علت دوری زیاد از دریا، رطوبت کمی به آن می‌رسد؛ بیابان‌های سایۀ باران (بی‌باران)، مانند درّۀ دِثکالیفرنیا، که در سمت پشت به باد رشته‌کوه‌ها قرار دارند و تودۀ هوای بالارو فقط در سمت روبه باد می‌بارد؛ و بیابان‌های ساحلی، مانند صحرای نامیب، که در آن‌ها، جریان‌های سرد اقیانوسی موجبِ پایین‌آمدن توده‌های هوای خشک محلّی می‌شود. سطح بیابان‌ها معمولاً سنگی یا شنی است، و فقط درصد کمی، حدود سه درصد از سطحشان را ماسه پوشانده است. بیابان‌ها ممکن است به‌سبب تغییرات آب و هوا یا براثر فرآیندهای بیابان‌زایی به‌دستِ بشر تشکیل شوند. برخی از ویژگی‌های عمومی همۀ بیابان‌ها عبارت است ازبارندگی نامنظم و کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر در سال، میزان بالای تبخیر، بیش از بیست برابر بارندگی در سال، رطوبت نسبی پایین و پوشش ابر کم. دمای بیابان‌ها بسیار متغیر است. در بیابان‌های نواحی گرمسیری، تغییرات دمای روزانه بسیار است و دما در طول روز بسیار بالا می‌رود. مثلاً، دمای روز در عزیزیای لیبی ۵۸ درجه سانتی‌گراد ثبت شده است. در بیابان‌های واقع در عرض‌های جغرافیایی متوسط، میزان تغییرات دمای سالانه بسیار است و در زمستان دما بسیار پایین می‌آید. مثلاً، در بیابان مغولستان، میانگین دما در نیمی از سال زیر نقطۀ انجماد است. خاک بیابان حاصل‌خیز نیست، این خاک فاقد گیاخاک و عموماً خاکستری یا قرمزرنگ است. گیاهان کمی که قادر به ادامۀ حیات در این شرایط‌اند، در بیابان پراکنده و بیشتر بوته‌ای و خاردارند. گیاهانی با ریشۀ بلند، مانند نخل خرما، عموماً در طول مسیل رودخانه‌های خشک رشد می‌کنند. گیاهان نمک‌رُست، مانند بوته‌های نمکی، در نواحی‌ای که خاک به‌شدت شور است و نزدیکِ حواشی پلایاها (دریاچه‌های شور خشک‌شده) رشد می‌کنند. دیگر گیاهان، مانند زروفیتها که در مقابل خشکی مقاوم‌اند، در فصول خشک با ازدست‌دادن برگ‌هاشان زنده می‌مانند یا با داشتن برگ‌های کوچک چرب مانع کاهش آب می‌شوند. بیشتر این گیاهان سامانۀ ریشه‌ای کم‌عمق و شاخه‌شاخۀ پهنی دارند و آب را در فصول مرطوب در خود ذخیره می‌کنند، از آن جمله‌اند گیاهان گوشت‌دار و کاکتوس‌هایی با ساقۀ گوشتی. کاکتوس‌ها به طرق گوناگون برای زندگی در بیابان سازگار شده‌اند. آن‌ها بافتی گوشتی دارند که آب را ذخیره می‌کند و برگ‌هایشان به‌صورت خار درآمده است تا میزان ازدست‌رفتن آب بر اثر تعرق به‌حداقل برسد. ریشه‌های کاکتوس شاخه‌ای و کم‌عمق‌اند و قابلیت جمع‌کردن آب از فواصل دور را دارند. شتر عربی در حقیقت آب را در معدۀ خود ذخیره می‌کند، نه در کوهانش. در دوره‌های طولانیِ بی‌آبی، شتر ممکن است بدون تحمل هیچ صدمه‌ای حدود ۲۷ درصد از وزن بدنش را ازدست بدهد.