جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران
نظام سیاسی ایران که طی یک همه‌پرسی در روز ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ استقرار یافت. با اوج‌گیری انقلاب اسلامی به رهبری امام‌‌خمینی (ره) در سال ۵۷، و برچیده‌شدن نظام سلطنتی، ایجاد حکومت اسلامی در کشور جزو هدف‌های اصلی انقلاب اعلام شد. در قطعنامه راهپیمایی‌های سراسری روزهای تاسوعا و عاشورای ۵۷ در کشور، بر تشکیل «جمهوری اسلامی» تأکید شده بود، با این همه تصویب رسمی آن را امام به همه‌پرسی عمومی گذارد (۱۲ فروردین ۱۳۵۸). پس از آن دو همه‌پرسی دیگر هم صورت گرفت: ۱. همه‌پرسی تصویب نهایی قانون اساسی (۲۹ خرداد ۱۳۵۸)؛ ۲. همه‌پرسی بازنگری قانون اساسی (۶ تیر ۱۳۶۸). تأسیس جمهوری اسلامی ایران در واقع در اواخر دی و اوایل بهمن ۱۳۵۷ با تشکیل شورای انقلاب اسلامی آغاز شد و در ۱۶ بهمن همان سال مهدی بازرگان از سوی امام به‌عنوان نخستوزیر موقت منصوب شد. در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ جمعی از دانشجویان انقلابی که خود را پیرو خط امام می‌نامیدند، برای خنثی‌کردن توطئه‌های براندازی امریکا به تسخیر سفارت امریکا در تهران و گروگان‌گرفتن کارکنان آن پرداختند. این حادثه به استعفای بازرگان انجامید (آبان ۵۸). در بهمن ۱۳۵۸ ابوالحسن بنی‌صدر در انتخابات عمومی به ریاست جمهوری برگزیده شد و به‌دنبال آن انتخابات نخستین مجلس شورای اسلامی انجام گرفت. درگیری نظامی گروه‌های مسلح چپ‌گرا ـ که در دانشگاه تهران سنگر گرفته بودند ـ با سپاه پاسداران به خلع سلاح آنان و بستن دانشگاه‌ها و ایجاد انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی انجامید (اردیبهشت ۵۹). هم‌زمان با آن امریکا برای آزادکردن گروگان‌ها دست به اقدام نظامی زد و هلیکوپترها و نیروهای نظامی ویژۀ خود را به طبس اعزام کرد. این اقدام با شکست روبه‌رو شد و امریکا کاری از پیش نبرد. کمتر از سه ماه بعد، به‌منظور براندازی نظام، کودتای نظامی نوژه، پیش از اقدام، افشا و خنثی گردید. پس از آن درگیری‌های مرزی عراق شدت یافت و سرانجام منجر به جنگ تمام‌‌عیار زمینی، هوایی و دریایی عراق علیه ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ شد. به دلیل آشفتگی‌های پس از انقلاب عراق با تحریک و مساعدت قدرت‌های عربی به‌ویژه امریکا و همراهی برخی کشورهای منطقه بخش‌های وسیعی از نوار غرب و جنوب کشور، ازجمله بندر بزرگ خرمشهر را تصرف کرد و به تأسیسات عظیم نفتی آبادان، خسارات زیادی وارد، و صدور نفت را با مشکلات زیادی مواجه ساخت. از سوی دیگر، اختلاف‌نظر رئیسجمهور با نخستوزیر، قوه قضائیه، مجلس و دیگر نیروهای انقلابی که از اواخر سال ۵۸ آغاز شده بود شدت یافت و سرانجام امام خمینی (ره)، رئیسجمهور را از فرماندهی کل‌ّ قوا عزل و مجلس نیز به‌‌دلیل بی‌کفایتی او را از ریاست جمهوری خلع کرد (۳۰ خرداد ۱۳۶۰). پس از آن موجی از ترور توسط سازمان مجاهدین خلق انجام شد که طی آن دَه‌ها نفر از برجسته‌ترین شخصیت‌ها و دولتمردان نظام، ازجمله رئیس دیوان عالی کشور (دکتر بهشتی در ۷ تیر)، رئیسجمهور و نخستوزیر (محمدعلی رجایی و دکتر باهنر در ۸ شهریور ۱۳۶۰) به شهادت رسیدند. به‌دنبال آن آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای طی انتخابات عمومی به ریاست جمهوری برگزیده شد و مجلس نیز مهندس میرحسین موسوی را به نخست‌وزیری پذیرفت که تا ۱۳۶۸ بر سر کار بود. در ۱۳۶۷ جمهوری اسلامی ایران قطعنامۀ ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل را پذیرفت و میان ایران و عراق آتش‌بس برقرار گردید. دبیرکل سازمان ملل متحد، خاویر پرزدکوئیار، رسماً عراق را آغازگر جنگ اعلام کرد. در اوایل ۱۳۶۸ مجمع بازنگری قانون اساسی، منصب نخست‌وزیری را لغو کرد و قوۀ مجریه یکسره در اختیار رئیسجمهور قرار گرفت و مقام مطلقه ولایت فقیه نیز تصریح گردید. این تغییرات در همه‌پرسی ۶ تیر ۱۳۶۸ به تصویب مردم رسید. با درگذشت امام‌‌خمینی (ره) در ۱۳ خرداد ۶۸، آیت‌الله خامنه‌ای (رئیسجمهور وقت)، از سوی مجلس خبرگان به رهبری جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد و اندکی بعد انتخابات ریاست جمهوری برگزار گردید که طی آن هاشمی رفسنجانی به ریاست جمهوری رسید. در سال ۶۹، عراق اسرای ایرانی را آزاد کرد. دوران هشت‌‌ساله ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی مصروف بازسازی ویرانی‌های ناشی از جنگ، بازگرداندن آوارگان جنگ به موطنشان، ایجاد تحرّک در چرخ‌های اقتصاد کشور و اقدامات زیربنایی در صنعت و کشاورزی گردید. سید محمد خاتمی نیز که در ۱۳۷۶ به ریاست جمهوری رسید، ضمن ادامۀ سیاست‌های اقتصادی گذشته به گسترش فضای سیاسی، کاستن از حجم دولت، میدان فعالیت‌دادن به بخش خصوصی اقدام کرد. در نهمین انتخابات ریاست جمهوری در خرداد و تیر ۱۳۸۴ دکتر محمود احمدی‌نژاد برگزیده شد. ایران در تاریخ بیستم فروردین ۱۳۸۵ (که روز انرژی هسته‌ای نام‌گذاری شد) به‌رغم تهدیدها و کارشکنی‌های امریکا و اروپا دست‌یابی کامل به چرخۀ تولید سوخت هسته‌ای، و یک سال بعد، تولید صنعتی آن را اعلام کرد و رسماً در جرگۀ کشورهای هسته‌ای جهان وارد شد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دانش هسته‌ای ایران را مکرراً صلح‌جویانه و عاری از انحراف دانسته است. نیز ← قانون_اساسی_ایران؛ انقلاب_اسلامی_ایران