قراخانیان
قَراخانیان
(یا: ایلکخانیان؛ آل افراسیاب؛ آل خاقان؛ خاقانیان؛ ملوک خانیه) از نخستین سلسله‌های حکومتگر ترک مسلمان در بخش‌های وسیعی از آسیای میانه (شامل کاشغر و بلاساغون و ختن و ماوراءالنهر - ح ۳۱۵ـ۶۰۹ق). آنان نخست در کاشغر و بلاساغون مستقر شدند و از حدود ۳۱۵ تا ۶۰۹ق بر آن نواحی حکم راندند. فزونی امرای این سلسله موجب شد که امیران این خاندان به‌رغم فتوحاتشان، نتایج درخشانی از کار خود نگیرند و به سلسله‌های دیگر، مانند غزنویان و سلجوقیان وابسته شوند. آنان پس از اتحاد با طوایف ترک مشرق فرغانه، در قرن ۴ق مسلمان شدند. پایتخت‌شان کاشغر بود و در زمان شهاب‌الدوله بغراخان بر قلمرو سامانیان تسلط یافتند (۳۸۲ق). فتح کامل بخارا در ۳۸۹ق به دست ایلک‌‌خان احمد بن علی انجام گرفت که دولت سامانیان را در ماوراءالنهر منقرض کرد. قراخانیان پس از تسخیر ماوراءالنهر، بخارا را مرکز خود قرار دادند و در آن‌جا دولتی مقتدر به‌وجود آوردند. قراخانیان درصدد تسخیر ولایات جنوبی جیحون برآمدند، اما درپی شکست از سلطان محمود غزنوی (۳۹۸ق) به ماوراءالنهر و کاشغر و مغولستان شرقی قناعت کردند. شاهان این سلسله از اواسط قرن ۵ق در دو منطقه حکمرانی کردند: یکی در سمرقند و دیگری در کاشغر و بلاساغون. قراخانیان به اطاعت سلاجقه درآمدند و با آن‌ها قرابت و پیوند یافتند. سرانجام با شکست سنجر و غلبۀ قراختائیان (۵۳۶ق)، فرمانبردار آنان شدند. در ۶۰۹ق به دست محمد خوارزم شاه، حکومت آنان برچیده شد. ایلکخانیان در تربیت شعرا و ترویج ادب و فضل کوشیدند و شعرایی چون شهاب‌الدین نسفی، سوزنی سمرقندی و عثمان مختاری آن‌ها را ستوده‌اند.