محنه

مِحنَه

(یا: محنت؛ در لغت به‌معنای تحقیق و آزمودن عقیده، هم‌ریشۀ واژۀ امتحان) در اصطلاح تاریخی، نام عمل تفتیش عقاید محدثان در امر حادث و مخلوق بودن یا قدیم و ازلی‌بودن قرآن به روزگار خلفای عباسی (مأمون، معتصم، و واثق) یعنی از حدود ۲۰۰ تا ۲۳۲ق (آغاز خلافت متوکل) است. بحث دربارۀ حدوث و قدم کلام‌الله، که بعدها ظهور فرقۀ اشعری بر شدت آن افزود، از اولین و مهم‌ترین مباحث میان مسلمانان بود. عقیده به قدمت یعنی ازلی‌بودن قرآن در اواخر دورۀ بنی‌امیه تقریباً رأی عمومی بود و کسی جرأت نداشت با آن مخالفت کند. اولین کسی که به مخالفت با آن برخاست و مخلوق‌بودن قرآن را اظهار کرد، جعد بن درهم بود که در ایام خلافت هشام بن عبدالملک به‌قتل رسید. در زمان هارون‌الرشید و درپی قوت‌گرفتن معتزله عقیده به خلق قرآن رواج یافت؛ اما معتزله تا پیش از عصر مأمون شهامت ابراز علنی عقیدۀ خود را نداشتند. در این میان کسی که بیش از همه در نگاه‌داری عقیدۀ قدیم خود و مخالفت با رأی مأمون و معتزله پافشاری کرد احمد حنبل بود که با وجود سختگیری عمّال مأمون زیر بار نرفت. عقیده به مخلوق‌بودن قرآن به استناد استدلال‌های عقلی و آیات قرآن و احادیث نبوی بوده است.