نقاشی قهوه خانه
نقاشی قهوه‌خانه
نوعی نقاشی روایی ایرانی، با مضامین دلخواه مردم کوچه و بازار. برخی منابع سابقۀ نقاشی قهوه‌خانه را به دورۀ صفوی نسبت می‌دهند، و گسترش تشیّع را عامل رواج آن برمی‌شمارند؛ لیکن استفادۀ کاربردی از این نوع نقاشی به دورۀ قاجار، به‌ویژه دوران مشروطه‌خواهی بازمی‌گردد. نقاشان قهوه‌خانه، هنرمندانی مکتب‌ندیده بودند که از هیچ شیوۀ خاصّی تبعیّت نمی‌کردند، و با تأثیر از نقاشی طبیعت‌گرایانۀ مرسوم زمانه، موضوعات مختلف ـ رزمی، مذهبی، و بزمی ـ را همان‌گونه برمی‌گزیدند که شهرۀ عام بود و از سوی نقالان و تعزیه‌خوانان و روضه‌خوانان نقل می‌شد، و سپس آن را به‌طریقی که می‌توانستند بر بوم می‌آوردند. آثار آنان آمیزه‌ای از واقع‌گرایی و خیال‌پردازی بود. بیشتر این هنرمندان فضای قهوه‌خانه را برای آفرینش آثارشان انتخاب می‌کردند، و صاحبان قهوه‌خانه‌ها، پرده‌های حماسی و پهلوانی، اغلب از موضوع‌های شاهنامه، را به آنان سفارش می‌دادند. وجه تسمیۀ نقاشی قهوه‌خانه نیز همین است؛ با این‌حال این پرده‌ها علاوه‌بر قهوه‌خانه‌ها در محل‌های عزاداری، دکان‌های قصابی، زورخانه‌ها و حمام‌ها هم آویخته می‌شدند، و موضوعات انتخابی نقاشان نیز بنا بر سفارش مشتریان و مقتضیات حرفه‌ای آنان، متفاوت بود؛ مثلاً قصۀ جوانمرد قصاب از سوی قصابان، تابلوهای رزمی و بزمی و حماسه‌ای مخصوص نقّالی از سوی صاحبان قهوه‌خانه‌ها، و پرده‌های وقایع روز عاشورا برای تکیه‌ها سفارش داده می‌شدند. آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای، پرده‌های بزرگ رنگ‌روغنی بودند؛ لیکن در میانۀ قرن ۱۴ق با افزایش سفارش‌ها، تصاویر قلم‌کاری هم رواج یافت. هدف نقاشان قهوه‌خانه صراحت و سادگی بیان، و دست‌یابی به بیشترین تأثیر بر مخاطبان بود؛ به‌همین سبب، با بزرگ‌تر نشان‌دادن پیکر قهرمان داستان در مرکز پرده، شخصیت مهم و نقطۀ اوج داستان را معرفی می‌کردند، و شخصیّت‌های منفور و منفی را زننده نشان می‌دادند؛ اسامی شخصیت‌ها را در کنار تصاویر آنان می‌نوشتند، و به تناسبات اندام و هندسۀ مناظر اهمیّت نمی‌دادند. در پرده‌های قهوه‌خانه‌ای جهت نور نامشخص است. در مجموع نقاشی قهوه‌خانه قوانین حسی دارد. نقاشان قراردادهای خاصی را در طرز ترسیم پیکرها و جامگان، و رنگ‌گزینی و ترکیب‌بندی رعایت می‌کردند، و فقط در موارد بسیار جزئی، ازجمله برخی شگردهای برجسته‌نمایی و ژرفانمایی، از هنر غرب متأثر بودند. میر عبدالقادر (دوران فعالیت ۱۲۰۲ق)، قدیمی‌ترین نقاش قهوه‌خانه است، لیکن این‌گونه پرده‌نگاری با آثار قوللر آقاسی و محمد مدبّر به‌اوج شکوفایی خود رسید. از دیگر نقاشان قهوه‌خانه عباس بلوکی‌فر، رسول امامی، حسین همدانی، حسن اسماعیل‌زاده، فتح‌الله قوللر، و محمد درویش درخور ذکرند.