پازیریک، قالی
پازیریک، قالی
کهن‌ترین فرش گره‌بافت و پرزدار موجود در جهان که نام آن برگرفته از نام منطقه پازیریک در جنوب روسیه است. سرگی رودنکو[۱]، باستان‌شناس معروف روس، آن را در ۱۳۲۸ش (۱۹۴۹م) از درون گوری یخ‌زده در منطقۀ پازیریک کشف کرد. طبق آزمایش‌های صورت‌گرفته با کربن رادیواکتیو، فرش مذکور متعلق به قرن‌های ۵ و ۴پ‌م است. توجه جهانیان و همۀ هنرمندان و باستان‌شناسان به فرش مذکور و اهمیتی که برای این نادرۀ دوران قایل‌اند، به‌سبب اسلوب به‌کار رفته در بافت آن است؛ زیرا ۲۵۰۰ سال پیش، این دست‌بافته با روش امروزی، با استفاده از تار و پود با پرز همراه با گره، بافته شده است و در طراحی آن نیز، نقش‌مایه‌ها و نگاره‌هایی بسیار سنجیده با قرینه‌سازی کامل در چارچوب نقشه‌ای متوازن و یکدست، با رعایت همۀ اندازه‌ها دیده می‌شود. پروفسور رودنکو، کاشف فرش مذکور، اولین فردی بود که پس از مطالعات جامع از ایرانی‌بودن این فرش سخن گفت و از رازهای نهفته در پس‌تمدنی قدیمی و متعالی، موشکافانه پرده برداشت؛ او در اثبات ایرانی‌بودن این فرش در کتاب خود با نام مقابر یخ‌زدۀ سیبری: سوارکاران عصر آهن مدفون در پازیریک، نوشته است: در طرح پازیریک صف‌های منظم مردان و چهارپایان که همگی با فاصله‌ای معین از پی یکدیگر قرار دارند، به‌روشنی یادآور رسم‌های تزیینی هخامنشی و آشوری است. و شیوه گره‌زدن دم اسب‌ها و کاکل آن‌ها نیز به رسم ایرانیان است. در پیکرکنده‌های تخت جمشید و نیز در فرش پازیریک ستوربانان در سمت چپ اسب گام برمی‌‌دارند و دست راست خود را بر پشت گردن اسب نهاده‌اند. آنچه آشکار و انکارناپذیر است، شباهت تصویری گروهی آن به نقش‌برجسته‌های تخت جمشید است که همگی در صف‌های منظم و با فاصله‌ای معین از پی یکدیگر قرار دارند. نقش گوزن فرش پازیریک از دیگر موارد توجه‌برانگیز آن است. رودنکو یادآور شده است که این گوزن‌ها از تیرۀ گوزن زرد و خالدار و شاخ پهن ایرانی است. بعدها پروفسور رومن گیرشمن، ایران‌شناس فرانسوی، نیز هنگام معرفی چندین ظرف سیمین و نیز تصویر چند کنده‌کاری در طاق بستان به مانندگی گوزن مشهور به «گوزن بین‌النهرینی» و گوزن شاخ پهن ایرانی، که بدن خالدارش با همان شاخ‌های پهناور پوشیده است، اذعان کرد. او در مورد نفوذ هنر هخامنشی بر روی اشیای متعلق به قرن‌های ۴ و ۳پ‌م در قبرهای یخ‌زده رؤسای قبیلۀ صحراگردان در پازیریک نوشته است: «در قسمت مرکزی این فرش یک ردیف ستاره‌های چهارپر نقش شده که روی اشیای مکشوف در لرستان نیز دیده می‌شود. نقش حاشیۀ این فرش کاملاً مطابق با سنت‌های هخامنشی است و دو ردیف گوزن و سواره را نشان می‌دهد. در این فرش حتی خصوصیاتی از جل نمد منگوله‌دار یونانی و ایرانی نیز دیده می‌شود». از نظر دانش فرش‌شناسی، مشخصات فرش پازیریک به شرح زیر است: اندازۀ آن ۱.۸۹ در ۱.۹۸ متر، زیر فرش برابر ۳,۶۰۰ گره در هر دسی‌متر مربع است و در نقشۀ فرش در حاشیه اول تکرار جانور افسانه‌ای بالدار، در حاشیۀ دوم، چهارده سوارکار، چهارده ستوربان، ۲۸ اسب، در حاشیۀ سوم، تکرار گل چهار برگی، در حاشیۀ چهارم، تکرار ۲۴ گوزن خالدار شاخ‌پهن، در حاشیۀ پنجم، تکرار جانور افسانه‌ای، شبیه حاشیه اول، و در وسط فرش، ۲۴ چهارگوش که درون هر یک نگاره‌ای هشت‌‌پر دیده می‌شود. فرش پازیریک از آثار بسیار باارزش تاریخ هنر ایرانی و در شمار معدودترین آثار نفیس جهان است. دربارۀ فرش مذکور، پس از گذشت تقریباً نیم قرن از کشف آن، آرای گوناگونی داده‌اند که بیشتر با جریان‌های سیاسی و فرهنگی ضدایرانی توأم است. قالی پازیریک هم‌اکنون در موزۀ ارمیتاژ در روسیه نگهداری می‌شود.
- ↑ Sergei Rudenko