عسر و حرج
عُسْر و حَرَج
(عُسر به معنای سختی و دشواری و حَرَج به معنای مشقّت) قاعدۀ نفی عسر و حرج، یکی از قواعد فقهی است و منظور آن است که هرگاه انجام تکلیفی که به‌موجب ادلۀ اولیه ثابت شده، با سختی و مشقت مواجه گردد، آن حکم موقتاً ساقط می‌شود. در مورد اساس این قاعدۀ فقهی در قرآن کریم به این آیات اشاره شده است: «و جاهدوا فی‌الله حَقَ جِهاده هو اِجْتَبیکم و ما جَعَل علیکم فی‌الدّین حرج» [در راه خداوند پیکار کنید، اوست که شما را برگزیده است و خداوند در امر دین، مشقت و سختی قرار نداده است]. نیز در آیۀ ۶ سورۀ مائده می‌فرماید: «و ما یُریدُالله لِیَجعلَ علیکم مِن حَرَجٍ» (خداوند نمی‌خواهد بر شما سختی و مشقتی بگذارد). از نظر حقوقی، عسر و حرج، با قوۀ قاهره یا فورس‌ماژور فرق می‌کند، زیرا فورس‌ماژور موجب معافیت متعهد از انجام تعهد می‌شود؛ در صورتی که عسر و حرج باعث سقوط تعهد نمی‌گردد، بلکه باید بدل از آن‌که متضمن دشواری نباشد، اجرا شود. نمونه‌ای از موارد عسر و حرج که در قوانین ایران آمده است، به‌خوبی نشان‌دهندۀ این تفاوت است. به‌موجب مادۀ ۱۱۳۳ قانون مدنی «مرد می‌تواند هر وقت که بخواهد زن خود را طلاق دهد». این ماده از فقه امامیه اخذ شده است و مقتضای ادلّۀ اولیه است که طلاق، منحصراً در اختیار مرد است. لکن گاه ممکن است ادامۀ رابطۀ زناشویی موجب مشقت و حرج زن شود و یگانه راه رهایی او طلاق باشد و مرد حاضر نشود او را طلاق دهد. در این صورت به‌موجب مادۀ ۱۳۳۰ قانون مدنی (اصلاحی ۸/۱۰/۱۳۶۱) چنانچه عسر و حرج زوجه در محکمه ثابت شود، دادگاه می‌تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسّر نباشد، زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده می‌شود.