باسماچیان
باسماچیان
عنوان نهضت مسلمانان آسیای مرکزی بین سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۵ برضد حکومت بلشویکی روسیه. در لغت به معنی راهزن و یاغی است، اما بیشتر رهبران باسماچیان افرادی بودند که برای آرمانی ملی یا مذهبی می‌جنگیدند. حرکت ضد‌حکومتی باسماچیان، ادامۀ نهضت ضد‌تزاری مردم ترکستان بود که از سیاست تحمیل روس‌های مهاجر و فشارهای اقتصادی ناخشنود بودند و در اوایل قرن ۲۰ موجی از اعتراض برضد روسیه برپا کردند که تا بخارا نیز کشیده شد. در منابع غیر‌بومی، حرکت باسماچیان به‌عنوان نمادی از پان‌تورانیسم و گاه به‌عنوان نمایشی از قیام آزادی‌خواهانۀ یک ملت ارزیابی شده است. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، تشکیل حکومت شورایی در تاشکند که به اکثریت مسلمانان ترکستان بی‌اعتنا بود، زمینه‌ساز تأسیس نهادهای مذهبی و ملی «شورای اسلام» و «شورای علما» شد، و در ماه‌های بعد به تشکیل باسماچیان انجامید. هدف ایشان تشکیل حکومتی ملی ـ اسلامی در سراسر ترکستان بود و محمد‌امین‌بیگ و کیچکنه ایرگش، رهبران آیندۀ باسماچی، از این اندیشه حمایت میکردند، ولی این اندیشه پا نگرفت و به درگیری‌های متعدد با دولت بلشویکی شوروی منجر شد. در سپتامبر ۱۹۱۸، حکومت موقت با سماچیان در فرغانه سقوط کرد. در ژانویۀ سال بعد حرکت مسلحانه برضد حکومت شوروی سرکوب شد و چهارده تن از سران بلشویک ترکستان نیز کشته شدند. در ۱۹۲۰ موج باسماچی‌‌گری تا بخارا و خیوه گسترش یافت. تشکیلات سیاسی «اتحادیۀ جمعیت‌های انقلابی مردم مسلمان آسیای مرکزی» طی سال‌های ۱۹۲۱ و ۱۹۲۲ به همکاری با باسماچیان پرداخت. رهبری قیام باسماچیان با انورپاشا و ابراهیم‌‌بیک بود. قتل انورپاشا (اوت ۱۹۲۲) اتحاد باسماچیان را به ضعف کشاند و در نبرد سال بعد از آن با قوای بلشویک مغلوب شدند. اگر چه حرکت باسماچیان تضعیف شد، بخش‌هایی از آن که انورپاشا و یاران او رهبری میکردند با گرایش‌های ناسیونالیستی در قالب «جمعیت اتحاد و ترقی» عثمانی و در راستای آرمان‌های احیای توران و تجددطلبی فعالیت کرده و پس از خروج از ترکیه راهی آسیای مرکزی شدند.