برده داری
برده‌داری (slavery)
نهاد اجتماعی بسیار کهن و مطلق‌ترین شکل بندگی ناخواسته و بهره‌کشی اجباری و قهری از افراد. پیشینۀ برده‌داری به اعصار ما قبل تاریخ می‌‌رسد، امّا نهادینه‌شدن آن احتمالاً به اوایل دوران تاریخی بازمی‌گردد و تقریباً در کلیۀ جوامع بشری مشاهده می‌شود. در این نهاد برده به‌مثابه شیء تلقی می‌شود، می‌توان او را خرید و فروخت، مبادله یا در ازاء بدهی واگذار کرد، یا هدیه داد. برده‌داری در دوران تاریخی به‌سبب پیشرفت در کشاورزی و سازمان‌یافتن اجتماع و ایجاد حکومت‌های نیرومند و متمرکز و نیاز به نیروی کار و تخصص‌های گوناگون نهادینه شد. بردگان را معمولاً در حمله به کشورها و اقوام بیگانه اسیر می‌کردند و به خدمت می‌گرفتند، امّا امکان برده‌گرفتن از داخل نیز وجود داشت. گاه وام‌داران خود یا اعضای خانواده‌شان را به بردگی می‌فروختند. در قدیم برده‌داری امری طبیعی تلقی می‌شد. در حماسه‌های هومری بردگی سرنوشت محتوم اسیران جنگی است و فیلسوفان یونانی آن را با اندک تسامحی می‌پذیرند و تقبیح نمی‌کنند. در بین‌النهرین، چین، هند، و مصر از بردگان برای انجام کارهای عظیم، مانند ساختن کانال‌های آبیاری، دیوار چین و اهرام مصر، به‌صورت انبوه استفاده می‌شد. در قارۀ امریکا نیز رسم برده‌داری نزد اقوام آزتک، اینکا، و مایا وجود داشت. در روم باستان قانون به صاحب برده اختیارات فوق‌العاده می‌داد و جان برده در دست صاحب او بود. گسترش بیش از حد برده‌داری در روم، یکی از عوامل انحطاط و زوال این امپراتوری شد. در دین اسلام، حضرت محمد (ص) به پیروان خود ملایمت و مهربانی با بردگان را سفارش کرد و موجبات لغو تدریجی این نهاد اقتصادی را به‌صورت‌های مختلف فراهم آورد.
عصر جدید. با اکتشاف سواحل افریقا و امریکا، برده‌داری و برده‌فروشی شکل و شتاب تازه‌ای به‌خود گرفت. پرتغال نخستین کشوری بود که به یاری بعضی افریقاییان، گروهی دیگر از افریقایی‌ها را به بردگی برد (۱۴۴۴م). در قرن ۱۵م اعراب شروع به شکار سیاه‌پوستان و فروش آن‌ها در بازارهای عربی، ایران، و هند کردند. در امریکای شمالی اولین بردگان افریقایی را به ویرجینیا آوردند (۱۶۱۹) و در ۱۶۴۱ برده‌داری در ماساچوست قانونی شد. دانمارک اولین کشور منع‌کنندۀ برده‌داری بود (۱۷۹۲). انگلیس در ۱۸۰۷ و ایالات متحده در ۱۸۶۵ برده‌داری را ممنوع کردند. در کنگرۀ وین (۱۸۱۴) تقریباً همۀ اروپائیان الغاء برده‌داری را به تصویب رساندند. اختلاف بین ایالت‌های ضد برده‌داری شمالی امریکا و ایالات برده‌دار جنوبی به جنگ داخلی معروف به جنگ‌های انفصال انجامید و ابراهام لینکلن قهرمان آزادی بردگان شناخته شد.
قرن ۲۰. کنوانسیون ضد برده‌داری جامعۀ ملل (۱۹۲۶) هرگونه برده‌داری را در سراسر جهان به‌کلی ممنوع و اعلامیۀ حقوق بشر (۱۹۴۸) آن را تأکید کرد. در ۱۹۵۱ کمیتۀ ضد برده‌داری سازمان ملل گزارش داد که برده‌داری به‌سرعت رو به نابودی است، با وجود این نوعی خدمات شبه‌برده‌داری هنوز در بسیاری از نقاط جهان دیده می‌شود.
قیام‌های بردگان. نخستین شورش علیه بردگی به رهبری اسپارتاکوس در امپراتوری روم حادث شد. اسپارتاکوس که زادۀ تراکیه بود، در جنگ اسیر و به‌بردگی گرفته شد و به گلادیاتوری گماشته شد، امّا در ۷۳پ‌م همراه با عده‌ای از گلادیاتورهای دیگر گریخت و بردگان زیادی به او پیوستند. اسپارتاکوس چندبار سپاهیان روم را در جنگ شکست داد و بر جنوب ایتالیا مسلط شد. در ۷۱پ‌م کراسوس، سردار رومی قیام را سرکوب کرد و اسپارتاکوس در نبرد کشته شد. در تاریخ اسلام نیز قیام بردگان به رهبری صاحب‌الزنج از حوادث مهم به‌شمار می‌آید. فیروز نهاوندی، معروف به ابولؤلؤ که در جنگ با اعراب اسیر و به‌بردگی فروخته شده بود، خلیفۀ دوم را به‌قتل رسانید.