بلوچ
بَلوچ
قوم ایرانی، از اقوام قدیمی جنوب شرقی فلات ایران، متشکل از صدها طایفه و تیرۀ اسکان‌یافته و چادرنشین، ساکن بلوچستان پاکستان و ایران. گروه‌هایی از این مردم در حوزۀ سفلای رودخانه هیرمند و ناحیۀ هرات افغانستان و مناطقی از ترکمنستان و مسقط و عمان و امارات متحدۀ عربی و زنگبار و تانزانیا سکونت دارند. زبان بلوچی از گروه زبان‌های ایران غربی است و نزدیکی‌‌های فراوانی با زبان‌های کردی و تاتی و تالشی دارد. بلوچان حنفی‌‌مذهب‌اند. تشیع امامیه نیز در میان بلوچان پیروانی دارد. مذهب ذکری، در میان اقلیتی از بلوچان رایج است. بلوچان موسیقی مخصوص خود را دارند و ادبیات آنان تا قرن ۱۳ق فاقد آثار مکتوب بود. بزرگ‌ترین حکومت قومی بلوچان در میانۀ قرن ۱۱ق به‌دست سرداران طایفۀ براهویی به‌وجود آمد. اولین آن‌ها میراحمدخان قنبرانی، جد خاندان احمدزایی و آخرین آن‌ها میریاراحمدخان است که پس از خروج انگلیسی‌ها از شبه‌قارۀ هند در ۱۹۴۷م/۱۳۶۶ق خواستار تشکیل کشور مستقل بلوچستان شد اما پس از مذاکرات کوتاه و فشرده‌ای با محمدعلی جناح، با الحاق بلوچستان به کشور پاکستان موافقت کرد. نخستین مورخان و جغرافیانویسان مسلمان، نام بلوصی را برای این قوم به‌کار برده‌اند و آنان را مردمان چادرنشین صحراگرد خوانده‌اند. ظاهراً بلوچ‌ها، اصلاً ساکن نواحی جنوبی کرمان بوده‌اند. عضدالدولۀ دیلمی گروه کثیری از آنان را کشت و ده‌ها نفر از بزرگ‌زادگان بلوچ را به گروگان گرفت. بلوچان از نیمۀ اول قرن پنجم مهاجرت به شرق را آغاز کردند و به‌تدریج تا کنار رودخانۀ سِند پیش رفتند. بلوچان از دورۀ غزنویان تا سقوط صفویان در بسیاری از حوادث جنوب شرقی ایران و غرب افغانستان دخیل بودند. ناحیۀ کرمان از ۱۱۰ق تا سقوط دولت افغانی ایران، دائماً در معرض حملات بلوچان قرار داشت. اینان یکی از گروه‌های عمدۀ سپاه محمود و اشرف افغان را تشکیل می‌دادند. محمدخان بلوچ، از سرکردگان بزرگ دولت افغانی ایران، پس از سقوط اشرف افغان به نادر پیوست و حاکم کهکیلویه شد. او در ۱۱۴۷ق یاغی و ضمن فرار دستگیر شد و به‌قتل رسید. اقتدار نادرشاه مانع از حملات آنان شد. اینان پس از قتل نادر به خدمت احمدخان ابدالی درآمدند و در لشکرکشی‌های او در ایران و هندوستان شرکت کردند. بلوچان تا میانۀ قرن ۱۳ق بارها به سیستان و کرمان و سواحل خلیج فارس و خراسان و یزد و اصفهان و سمنان و حوالی جنوب تهران حمله آوردند. دامنۀ این حملات، به‌خصوص پس از پیروزی خونین و هولناک حبیب‌الله خان شاهسون امیر توپخانه بر بلوچان در ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م، محدود و به‌تدریج تا سلطنت پهلوی قطع شد. دوست‌محمدخان باران‌زایی، آخرین حاکم معروف بلوچستان ایران است که در آغاز سلطنت پهلوی برافتاد.