ترکمن
تُرْکَمَن
قوم ترک آسیای میانه، حاصل اختلاط طولانی ترکان زردپوست غُز و قرلق با سفیدپوستان ایرانی آسیای میانه و خوارزم و خراسان بزرگ. شباهت این قوم به سفیدپوستان ایرانی، بیشتر از شباهت‌های آنان به ترکان زردپوست است. قریب به اتفاق اتباع مستقر در ترکمنستان از این قوم‌اند. اهالی ترکمن‌صحرا در استان گلستان و جماعاتی از مردم نوار مرزی ایران و ترکمنستان در شمال خراسان و ساکنان بخشی از شمال غربی افغانستان، از قوم ترکمن‌اند. گروه‌های بزرگی از ترکمنها در جمهوری‌های تاجیکستان و ازبکستان و قزاقستان و جماعت‌هایی از آنان در هشترخان (آستراخان) و استاورپول قفقاز سکونت دارند. ده‌ها هزار ترکمن در استان تِسِنهان، واقع در شمال غربی چین، زندگی می‌کنند. در کشورهای ترکیه، عراق، سوریه، لبنان و اردن، صدها هزار نفر ترک‌زبان به‌سر می‌برند که ترکمان نامیده می‌شوند. میان این مردم و ترکمن‌های آسیای مرکزی، هیچ نسبتی از نوع پیوندهای قبایل ترکمن ایران و افغانستان و ترکمنستان و ازبکستان وجود ندارد و تنها نسبتی که دیده می‌شود همان اصل مشترک غزان و قرلقانِ استحاله‌یافته است. ترکمنها پدرتبارند و بنابر رسوم خود، مردان برای ازدواج باید شیربها بپردازند. برخلاف بسیاری از ترک‌های دیگر آسیایی، که قشربندی اجتماعی مبتنی‌بر تبارخونی داشتند (اشراف بالاتر از عوام بودند)، ترکمنها بر اساس حرفه قشربندی می‌شدند (دامداران بالاتر از کشاورزان بودند). اکثر ترکمنها، که از دیرباز شبان‌های کوچندۀ چادرنشین بوده‌اند، امروزه به کشاورزان و دامداران اسکان‌یافته تبدیل شده‌اند. دین غالب در میان ترکمنها اسلام سنی است. اینان، همانند بسیاری از ترکان ایران، بازماندگان ترکمانانی هستند که تا قرن ۸ق در خاورمیانه استقرار یافته بودند. زبان ترکمنی شعبه‌ای از زبان ترکی غُز است و دو گویش عمده دارد. فرهنگ و ادبیات این قوم را دولت‌محمد آزادی از ایل گوکلان و فرزند معروفش مختوم‌قلی فراغی بر پایۀ ادبیات فارسی شکل داده‌اند. ترکمنها سنّیِ حنفی‌اند و طریقت نقشبندیه پیروان فراوانی در میان آنان دارد. قالی و اسب ترکمنی بسیار مشهور است. گروه‌های بزرگ تشکیل‌‌دهندۀ قوم ترکمن را خلق می‌گویند که در زبان فارسی به ایل تعبیر شده است. ایلات بزرگ ترکمن عبارت‌اند از ۱. آتا، ساکن غرب ولایت خیوه؛ ۲. آلیلی (عالی ایلی/علی ایلی)، ساکن خیوه و اطراف آن؛ ۳. ارساری (ارزاری)، ساکن اراضی قسمت میانی جیحون از چهارجوی تا بلخ؛ ۴. تکه، بزرگ‌ترین ایل ترکمن و یکی از سه گروه بزرگ ترکمانان ایران، ساکن اراضی میان بلخان کوه ترکمنستان و کوپه‌داغ خراسان؛ ۵. چُودور، ساکن جنوب اوست‌یورت و اراضی میان دریاچۀ آرال و دریای خزر؛ ۶. سارق (ساریق/ساروق)، ساکن مرو؛ ۷. سالور، ساکن مرو؛ ۸. مقر (قره)، ساکن اراضی میان چهارجوی و اندخود افغانستان؛ ۹. گوکلان، یکی از سه گروه بزرگ ترکمن‌های ایران، ساکن در شرق استان گلستان؛ ۱۰. یمرلی (ایمرلی/یمرعلی)، ساکن اراضی اطراف رودخانه گرگان و ابیورد و درگز و خیوه. ۱۱. یموت، یکی از سه گروه بزرگ ترکمن‌های ایران، ساکن شرق استان گلستان.