جایزه کتاب سال در ایران
جایزۀ کتاب سال در ایران
نوعی جایزه که نهادهای گوناگون به افراد حقیقی یا حقوقی که در حوزۀ تألیف، ترجمه، تصحیح و نشر کتاب موفق بوده‌اند اعطا می‌کنند. سابقۀ اعطای جایزه و صله به شاعران و نویسندگان، در تاریخ ایران وجود داشته، اما اعطای جایزه به‌گونه‌ای سامان‌مند و سالانه ـ دولتی یا غیردولتی ـ از ابتدای دهۀ ۱۳۳۰ آغاز شده است. در ۱۳۳۲ش به‌فرمان محمدرضا پهلوی مسابقه‌ای با عنوان «جایزه سلطنتی کتاب سال» تعیین شد. مسئول برگزاری مسابقه بنیاد پهلوی بود که پیش از آن با نام این مسابقه به منظور تشویق خادمان دانش و فرهنگ ایران، جوایزی به بهترین کتاب‌ها در سه زمینۀ تألیف، تصنیف، و ترجمه اعطا می‌کردند. هرساله از ناشران خواسته می‌شد، در صورت تمایل، پنج نسخه از آثار خود را که در سال قبل برای نخستین‌بار چاپ و منتشر کرده‌اند به بخش فرهنگی بنیاد پهلوی ارسال کنند. هیئتی مرکب از استادان دانشگاه و صاحب‌نظران، بهترین کتاب‌ها را از این مجموعه انتخاب می‌کردند. تعداد جوایز هر رشته بدین صورت بود: علوم و فنون ۳ جایزۀ؛ ادبیات دو جایزه؛ علوم انسانی، اجتماعی، و تربیتی دو جایزه؛ ترجمه دو جایزه؛ کودکان و نوجوانان دو جایزه. جایزه شامل «فرمان سلطنتی» و مبالغ نقدی بود که روز اول فروردین هر سال به نویسندگان، مترجمان، و مصنفانِ برنده اعطا می‌شد. جایزۀ سلطنتی کتاب تا ۱۳۵۷ ادامه داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، طرح «جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی» با هدف ارتقای فرهنگ جامعۀ اسلامی، حفظ استقلال و هویت فرهنگی، حمایت و تشویق مؤلفان، مترجمان و مصححان در ۱۳۶۲ به تصویب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رسید. هرساله در تابستان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ناشران می‌خواهد تا در صورت تمایل در سه بخش تألیف، ترجمه، و تصحیح، نسخه‌ای از کتاب‌های چاپ اول در سال قبل را به دبیرخانۀ کتاب سال بفرستند. هیئتی از استادان دانشگاه‌ها و صاحب‌نظران، با رعایت ضوابطِ ارزشیابی، کار داوری را انجام می‌دهند و بهترین کتاب‌ها را انتخاب می‌کنند. جایزه عبارت است از لوح تقدیر و تعدادی سکه که ریاست جمهوری در یکی از روزهای دهۀ فجر (۱۲ـ۲۲ بهمن) به برندگان اعطا می‌کند. بنا به تشخیص هیئت داوران آثاری نیز با عنوان «کتاب شایسته»، یا «قابل تقدیر» انتخاب می‌شوند که در هفتۀ کتاب (آبان ماه) تعداد لوح تقدیر و تعدادی سکه به آن‌ها تعلق می‌گیرد. در نخستین دورۀ جایزۀ کتاب سال (۱۳۶۲) به کتاب‌هایی که از ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ برای نخستین‌بار منتشر شده بودند حق شرکت داده شد. از ۱۳۷۲ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جایزه‌ای با عنوان «جایزۀ جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران» در حوزۀ «مطالعات ایرانی» و «مطالعات اسلامی» برای کتاب‌هایی که در خارج از ایران چاپ می‌شوند (به هر زبانی) در نظر گرفته است که همزمان با مراسم جایزۀ کتاب سال به نویسندگان آن کتاب‌ها اعطا می‌شود. در ۱۳۷۹ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طرح «معرفی آثار برگزیدۀ ترجمه و تألیف به زبان‌های غیر فارسی» را به اجرا درآورد. در این طرح کتاب‌هایی که برای نخستین‌بار، در سال قبل، به زبان غیر فارسی در ایران تألیف یا ترجمه شده‌اند انتخاب می‌شوند و همزمان با مراسم کتاب سال به آن‌ها نیز جوایزی اهدا می‌شود. در بخش غیردولتی از دهۀ ۱۳۳۰ تاکنون جوایز فراوانی به بهترین آثار داده می‌شد که برخی از آن‌ها تعطیل شده‌اند.