خسرو و شیرین

(یا: هوس‌نامه) منظومه‌ای عاشقانه به فارسی، سرودۀ نظامی گنجوی. دومین مثنوی از خمسۀ نظامی است. شاعر آن را در حدود ۵۷۱ق سروده و تا پس از ۵۷۶ق در آن تجدیدنظرهایی می‌کرده است. این مثنوی در وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن و در حدود ۶۵۰۰ بیت به طغرل بن ارسلان سلجوقی (حک: ۵۷۱ـ۵۹۰ق) و شمس‌الدین جهان پهلوان ایلدگز و قزل ارسلان بن ایلدگز تقدیم شده است. داستان شرح دلدادگی خسروپرویز، پادشاه ساسانی، به شیرین، شاهزادۀ ارمنی، و ماجرای فرهاد رقیب اوست که برای به‌دست‌آوردن شیرین، به کندن کوه بیستون می‌رود؛ سرانجام شنیدن خبر دروغین مرگ شیرین، سبب مرگ فرهاد می‌شود. این داستان به‌شکلی دیگر، در برخی متون، چون المحاسن و الاضداد از جاحظ و شاهنامۀ فردوسی، آمده است، اما به‌نظر می‌رسد نظامی همۀ روایات و نقل‌قول‌ها را جمع کرده و با تغییراتی داستان را به‌نظم کشیده است. این منظومه غنایی‌ترین مثنوی نظامی است و او در سرودن آن به مثنوی ویس‌ورامین فخرالدین اسعد گرگانی نظر داشته است. از ویژگی‌های این اثر، توجه به مقام و منزلت زن، پای‌بندی به اخلاق و نشان‌دادن عشق آمیخته به عفت است. این اثر نخستین‌بار به کوشش وحید دستگردی تصحیح و منتشر شد (تهران، ۱۳۱۳ش).