پان عربیسم
پانْ‌عربیسم
جنبشی فراگیر در جهان عرب، با هدف وحدت همۀ کشورهای عرب‌زبان، از خلیج فارس تا اقیانوس اطلس. اصطلاح پانعربیسم کمابیش با «ناسیونالیسم عربی» مترادف است. شعار اصلی پانعربیسم، (امت‌العربیة الواحده، ذات رسالةالخالده)، نشانه‌هایی از عصبیت قبیله‌ای و قومی عرب دوران جاهلی در خود دارد، از همین‌رو بعضی از نویسندگان عرب ریشۀ آگاهی از کلیت عربی را حتی به دورۀ قبل از اسلام نسبت می‌دهند، که با ظهور اسلام و پیوستن انبوه مردمان غیر عرب به دین اسلام و عرب‌زبان‌شدن بسیاری از آنان، به سستی گراییده و تا اعصار متأخر به‌دست فراموشی سپرده شده بود. ملی‌گرایی عربی در اواخر قرن ۱۳ق به‌طور جدی شروع شد و عبدالرحمان کواکبی، نویسندۀ سوری در کتاب اُمّ‌القُری خواستار بازگشت خلافت به مبادی اصلی آن، یعنی اعراب شد. انقلاب ترک‌های جوان، که عنصر ترک را بر دیگر مسلمانان امپراتوری عثمانی برتری می‌دادند، احساسات اعراب را علیه حکومت ترکان عثمانی برانگیخت و بذر جدایی‌طلبی در میان عرب‌ها جوانه زد. حملۀ ناپلئون به مصر (۱۷۹۸) نیز شعور قومی را بیدار کرد و میل به استقلال را قوت بخشید. جنبش عُرابی پاشا (۱۲۹۹ق) و مصطفی کامل (اواخر قرن ۱۹) قاهره را به‌صورت پناهگاه ملی‌گرایان عرب درآورد. دانش‌آموختگان دانشگاه امریکایی بیروت و دانشگاه یسوعی سن ژوزف در برانگیختن جریان فکری ملی‌گرایی تأثیر بسیار گذاشتند و اصطلاحاتی چون «قومیه» و «وطنیه» را وضع کردند. در جنگ جهانی اول، انگلیس و فرانسه به ناسیونالیسم عربی علیه خلافت عثمانی دامن زدند. تجزیۀ امپراتوری عثمانی، ایجاد کشورهای کوچک عربی و تشکیل دولت اسرائیل در خاک فلسطین، از عوامل مهم نیروگرفتن اندیشۀ پانعربیسم بود. ظهور جمال عبدالناصر در مصر و محبوبیت بی‌مانند او در سراسر دنیای عرب و اتحاد بین مصر و سوریه (تشکیل جمهوری متحد عربی) به تفکر پانعربیسم دامن زد؛ امّا شکست‌های پی‌درپی اعراب از اسرائیل و بروز اختلافات و نبردهای مختلف بین کشورهای عربی، مانند کشمکش الجزایر و مراکش بر سر منطقۀ صحرا، و عدم توفیق اتحادیۀ عرب، به ضعف جنبش پانعربیسم انجامید که سرانجام نیروگرفتن اسلام به‌جای عربیت را درپی آورد. احزاب بعث عراق و سوریه، احزابی پانعربیسم با تفکر سوسیالیستی بودند. این احزاب بر عرب‌زبان بودن بیشتر تکیه می‌کردند تا بر اسلام. میشل عفلق، مغز متفکر نهضت بعث، که خود مسیحی بود، اسلام را نه به‌منزلۀ دینی جهانی، که اندیشه‌ای عربی قبول داشت. شعار حزب بعث، وحده، حریه، اشتراکیه (وحدت، آزادی، سوسیالیسم) نیز نتوانست آرمان پانعربیسم را به مرحلۀ تحقق برساند.