پارتی، زبان و آثار
پارْتی، زبان و آثار
(نیز: پهلوی؛ پهلوانی؛ پهلوی اشکانی) از شاخۀ شمال غربی زبان‌های ایرانی میانه. پارتی، زبان مادری قوم پارت بوده و در دورۀ فرمانروایی سلسلۀ اشکانی (اواسط قرن ۳پ‌م ـ ربع اول قرن ۳م)، به‌منزلۀ زبان دولتی و اداری ایران رواج داشته است. خاستگاه قوم پارت شمال خراسان امروزی و بخش‌هایی از ترکمنستان کنونی را دربر می‌گرفته است. از صورت باستانی زبان پارتی اثری به‌دست نیامده است. کهن‌ترین آثار موجود به زبان پارتی متعلق به قرن ۱پ‌م است. این زبان تا حدود قرون ۴ـ۶م زنده بود و سپس به‌تدریج رو به خاموشی نهاد. آخرین آثار موجود به زبان پارتی، آثار مانوی است که اکثراً به پیش از قرن ۹م (۳ق) تعلق دارد. این آثار را زمانی نوشته‌اند که پارتی زبانی مرده بوده است. آثار پارتی مانوی حتی تا قرن ۱۳م (۷ق) نیز به نگارش درمی‌آمد، اما در آن‌ها اشتباهات و گاه آمیختگی‌هایی با زبان فارسی میانه دیده می‌شود. آثار برجای‌مانده از این زبان را می‌توان به دو دسته بخش کرد: ۱. آثار به خط پارتی؛ ۲. آثار به خط مانوی. خط پارتی که مأخوذ از خط آرامی است، از راست به چپ نوشته می‌شود و در آن حروف به یکدیگر نمی‌چسبند. الفبای سنگ‌نوشته‌های پارتی ۲۲ حرف دارد. مهم‌ترین ویژگی این خط، همانند برخی دیگر از خط‌هایی که زبان‌های ایرانی میانه را با آن‌ها ثبت کرده‌اند، وجود عناصری نوشتاری به نام هزوارش در آن است. آثار برجای‌مانده از این خط عبارت‌اند از سفالینه‌های نسا، بنچاق اورامان، سکّه‌ها، مُهر‌ها و جواهرات، سنگ‌نوشته‌ها و آثار شهر دورا اُروپوس بر ساحل رود فُرات در سوریۀ کنونی. سنگ‌نوشتۀ مفصل شاپور اول، پادشاه ساسانی (۲۴۰ـ۲۷۰م)، بر کعبۀ زردشت در نقش رستم، به سه زبان پارتی، فارسی میانه، و یونانی و سنگ‌نوشتۀ شاپور اول در حاجی‌آباد فارس، به دو زبان فارسی میانه و پارتی، از مهم‌ترین آثار به خط پارتی‌اند. پس از گسترش کیش مانی (۲۱۵ـ۲۷۶م) در خراسان و ماوراءالنّهر در قرن ۳م، زبان پارتی به‌عنوان یکی از ابزارهای تبلیغ مورد استفاده مانویان قرار گرفت و کتاب‌هایی به آن زبان تألیف و ترجمه شد. خط به‌کار‌رفته در این آثار، که در واحۀ تورفان در شمال غربی چین یافت شده، همان خط مانوی است. پایۀ خط مانوی، خط تَدمُری، برگرفته از آرامی بود و از راست به چپ نوشته می‌شد. در این خط هزوارش وجود ندارد و خواندن آن آسان‌تر از خط پارتی است. آثار پارتی به خط مانوی عبارت‌اند از ۱. آثار مانی و شاگردانش (تألیف در قرن ۳ و ۴م) که مهم‌ترین آن‌ها قطعاتی از کتاب اَردَهَنگ وفراس به‌معنای «آموزش ارژنگ» است؛ ۲. آثار متأخر مانوی که بیشتر مربوط به فرقۀ دیناوریّه‌اند و در زمانی به نگارش درآمده‌اند که پارتی زبانی مرده بوده است. بر این آثار، دو کتاب یادگار زریران و درخت آسوری را نیز باید افزود که متن اصلی منظوم پارتی آن‌ها از میان رفته، اما ترجمه‌ای به فارسی میانه از آن‌ها برجامانده است. بیشتر آثار زبان پارتی به فارسی امروزی ترجمه شده‌اند. مری بویس فرهنگی از واژه‌های پارتی مانوی به‌همراه معادل‌های انگلیسی آن‌ها منتشر کرده است (تهران ـ لیژ، ۱۹۷۵).