پنبه
پنبه
گیاهی با نام علمی Gossypium herbaceum، از خانوادۀ کتان. از تارهای غوزۀ آن در ریسندگی و بافندگی استفاده می‌کنند. این تارها بذر یا میوۀ رسیده را کاملاً دربر می‌گیرند. در کارخانه، تارهای چسبیده به بذر را جدا کرده و در صنایع نساجی مصرف می‌کنند. از بذر پنبه برای تهیۀ روغن و غذای دام استفاده می‌کنند. رنگ‌دانۀ مخصوص پنبه، با نام گوسیپول، را با اعمال برخی تغییرات برای جلوگیری از بارداری به‌کار می‌برند. تاریخچۀ استفاده از پنبه در ایران احتمالاً به دورۀ هخامنشیان برمی‌گردد. هرات، نیشابور، ری، طبرستان، آمل، جبال، اصفهان، شوشتر، خوزستان، توَّز و آذربایجان از مراکز مهم تولید پنبه در دورۀ اسلامی بوده‌اند. در شاهنامۀ فردوسی، و سفرنامه‌های مارکوپولو و شاردن، اشاراتی به پنبه و کشتزارهای وسیع آن دیده می‌شود. در اوایل قرن ۱۳ش، کمپانی هند شرقی بریتانیا در مقابل کالاهایی مثل شکر، ادویه، و رنگ و روغن، پنبۀ خام را از ایران به هند صادر می‌کرد. کانون‌های اصلی کشت پنبه در ایران، بیشتر در شمال کشور است. برای تهیۀ پنبه، پس از به‌دست‌آمدن محصول پنبه ابتدا آن را پاک می‌کنند که به این عمل «حلاجی» می‌گویند؛ سپس، تارهای پنبه را، که به‌صورت فتیله و بدون تاب است، به‌شکل «نخ» یعنی رشتۀ نازک و بلندی می‌ریسند که بتوان از آن برای تاروپود فرش یا پارچه بهره گرفت. برای مشخص‌کردن میزان نازکی یا کلفتی نخ، آن را با شماره مشخص می‌کنند. به عبارت دیگر، نمرۀ نخ نمایندۀ میزان ظرافت و ضخامت رشتۀ مورد نظر است. نمرۀ نخ در نظام متری براساس معیارهای استاندارد عبارت است از (فرمول ۱) یعنی درازای پرز، تقسیم بر وزن آن. به رشته‌های نخ پنبه، و نیز پشم و ابریشم، که به‌صورت گلوله درآمده و معادل یک‌دوم بقچه باشد، «کلاف» گویند. به عبارت دیگر، بیست کلاف مساوی با یک «بقچه» است.
فرمول ۱:
وزن هر کلاف دست‌ریسی ۲۲۵ تا ۲۵۰ گرم و درنتیجه وزن هر بقچه در حدود ۶۰ سیر یا ۱.۵ مَن (۴.۵ کیلو) است و کلاف کارخانه نخ‌ریسی، ۱۵۰ گرم وزن دارد. نخ ماشینی از نخ دست‌ریس ظریف‌تر و به همین علت گران‌تر است و آن را معمولاً برای تاروپود نازک و ظریف قالی و قالیچه‌های شهری به‌کار می‌برند که شمارۀ بیست آن بیش از گونه‌های دیگر کاربرد دارد. جنگ‌های داخلی امریکا در اوایل دهۀ ۱۸۶۰، و مناسبات ایران و روسیه باعث بهبود وضعیت تجارت پنبه در ایران شد. در ۱۳۱۲ش، دولت ایران قانون انحصار پنبه را تصویب کرد، اما در ۱۳۲۴ش، این انحصار لغو شد. پس از آن، مؤسسات تخصصی به تولید پنبه پرداختند. در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰، ایران نخستین تولیدکنندۀ پنبه جهان شد، اما در سال‌های بعد، به‌سبب رونق بیشتر تولید نفت و برخی سیاست‌های غلط دیگر، از توجه به این مادۀ مهم کاسته شد. در ایران بیش از ۲۰۰ کارخانۀ بزرگ نساجی وجود دارد که ازجمله فعالیت‌های آن تولید نخ متناسب برای تار قالی است. این کارخانه‌ها در ۱۳۴۹، در تهران، اتحادیه‌ای با نام «صنایع نساجی پنبه‌ای و الیاف مصنوعی ایران» تشکیل دادند. مزارع پنبه نزدیک به ۵۰ درصد از سموم شیمیایی مبارزه با آفات را مصرف می‌کنند، در حالی‌که سهم پنبه در تولیدات کشاورزی جهانی فقط پنج درصد است. در ۱۹۹۲، اولین پنبۀ دستکاری‌شدۀ ژنتیکی در امریکا تهیه شد. در ۱۹۹۵، مهندسان ژنتیک در استرالیا نوعی پنبه تولید کردند که حاوی ژنی از باکتری‌های خاک بود. این ژن پروتئینی تولید می‌کند که خاصیت آفت‌کش دارد و کرم غوزه و جوانۀ پنبه را ازبین می‌برد.