زیریان
زیریان
(یا: بنی زیری) از بربرهای ضهاجه که در شمال افریقا در قسمت مرکزی مغرب می‌زیستند. اینان در آغاز خود را با جنبش فاطمیان منطبق ساختند و هنگامی که پایتخت فاطمیان در محاصرۀ ابوزید خارجی قرار گرفته بود، با نیروی نظامی خود آن را از محاصره نجات دادند. از این‌رو هنگامی که خلیفۀ فاطمی، معز، به جانب مصر رفت بلکین بن زیری را به حکومت افریقیه گماشت، وی دشمنی قدیمی خود را با قبایل بیابانگرد زناته از سر گرفت و سراسر مغرب تا سبته را زیر استیلای خود درآورد. ولی حکومت بر این سرزمین‌ها سنگین‌تر از آن بود که یک تن بتواند بر آن‌ها حکومت کند و از این‌رو در زمان حکومت نواده بلکین، (بادیس) تقسیم شد و نواحی غربی آن به بنی‌حماد، که از شاخه‌های همین خاندان بودند، تعلق گرفت. اینان قلعۀ بنی‌حماد را پایتخت خود قرار دادند ولی افریقیه در دست شاخۀ اصلی زیریان، که پایتخت آن‌ها قیروان بود، باقی ماند. ثروت و منابع فراوان افریقیه آنان را اغوا کرد تا از فرمان خلیفۀ فاطمی سرپیچی کنند. وی در ۴۳۳ق خود را تابع خلیفۀ عباسی خواند (اما بنی‌حماد همچنان به خلفای فاطمی وفادار ماندند). از این‌رو فاطمیان گروه‌های نامتجانس بدویان، بربر قبایل هلال و سلیم را علیه زیریان آزاد ساختند. این فشارها کم‌کم آن‌چنان مؤثر واقع شد که زیریان قیروان را تخلیه کردند. این وضع همچنان ادامه داشت، تا این‌که راجر دوم، شاه سیسیل، مهدیه و سواحل تونس را تسخیر کرد و حسن زیری را مجبور به پرداخت خراج کرد و دیری نگذشت که قلمرو زیریان و حمادیان به‌دست موحدون افتاد.