چرکس

چَرْکَس

قوم بزرگ قفقازی، از اقوام بومی مناطق شمال غربی کوهستان قفقاز و دشت کوبان، متشکل از سه گروه کابارتای (در جمهوری کاباردین ـ بالکار)، آدیغه/آدیگه، ساکن ایالت خودمختار آدیغه در کراسنودار، و چرکس‌های ایالت خودمختار قراچایفو چرکس در استاوروپول روسیه. معروف‌ترین قبایل چرکس عبارت‌اند از ابازه، ابزاخ، اُبوخ، بُزادوخ، بِسلِنی، تمرگوی، جامیکوای، چنگوی، خاتوقای، شاپسوغ بزرگ و کوچک، کابارتای بزرگ و کوچک (قبارطی)، کافرکوی، مگوی، موگوش، ناتخواج. چرکس‌ها، به‌استثنای بعضی کابارتایی‌های ناحیۀ مزدوک، مسلمان حنفی هستند. زبان‌شان چرکسی، از گروه زبان‌های شمال غربی قفقاز و با تعداد زیادی لغات عربی و فارسی و ترکی و روسی است. این مردم تا پیش از تشکیل دولت شوروی فاقد کتابت بودند. چرکس‌ها از گذشته‌های دور به شجاعت و زیبایی شهرت داشتند و دولت‌های مسلمان خاورمیانه به کنیزان و غلامان چرکس بسیار علاقه‌مند بودند. چرکس‌ها پس از پیروزی مغولان، ناگزیر به خدمت آنان درآمدند و سپس تابع خانات کریمه شدند. هزاران غلام چرکس در قرون ۷ـ۹ق به مصر انتقال یافتند. دولت‌های ممالیک بحری (۶۴۸ـ۷۹۲ق) و ممالیک برجی (۷۸۴ـ۹۲۳ق) مصر، عمدتاً بر پایۀ غلامان چرکس شکل گرفتند. هزاران غلام چرکس، به‌ویژه در دورۀ شاه‌عباس و جانشینانش، بخشی از سازمان نظامی دولت صفویه را تشکیل می‌دادند. به‌جز این، چند هزار چرکس در نقاط مختلف ایران نظیر فارس و اصفهان و خوزستان سکونت داشتند. ممالیک چرکس به همراه غلامان گرجی، از ۱۱۶۰ تا ۱۲۴۵ق عملاً حاکمان خودمختار عراق عرب بودند. نفوذ روسیۀ تزاری در قفقاز که عملاً از قرن ۱۰ق/۱۶ و دورۀ ایوان مخوف آغاز شد و شدت تعدیات دولت کریمه نسبت به چرکس‌ها سبب گرایش بعضی گروه‌های این مردم، به‌ویژه چرکس‌های کابارتای و چرکس‌های نواحی شرقی، به دولت روسیه شد. اما بسیاری از چرکس‌های نواحی غربی (دشت کوبان، سواحل دریاهای آزوف و سیاه) مخالف دولت روسیه بودند و در نهضت‌های بزرگی نظیر قیام شیخ منصور اُشرومه و مبارزات طولانی شیخ شامل برضد آن دولت شرکت داشتند. دولت روسیه پس از خاتمه جنگ‌های کریمه و پایان جنبش شیخ شامل دَه‌ها هزار نفر از چرکس‌ها را به سیبری تبعید کرد و بیشتر از آن تعداد را به قلمرو دولت عثمانی فرستاد و اراضی‌ آنان را به مهاجران روس و قزاق و اوکراینی واگذار کرد. بقایای این مردم هنوز در ترکیه و بلغارستان و سوریه و لبنان و اردن سکونت دارند. غالب زمین‌داران و بازرگانان و کارخانه‌داران بزرگ اردن از چرکس‌ها هستند.