سده، جشن
سَدِه، جشن
از کهن‌ترین جشن‌های آیینیِ ایرانی که همه‌‌ساله در روز دهم بهمن برگزار می‌شود. واژۀ «سده» را همان عدد «صد» (در فارسی باستان و اوستایی «سد») دانسته‌اند. بیرونی در وجه تسمیۀ «سده» گفته است که از جشن سده تا جشن نوروز ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی است. همو می‌گوید که برخی برآن‌اند که در این روز شمار زادگانِ کیومرث، نخستین انسان در اسطورۀ ایرانی، به صد رسید. برخی بر این عقیده‌اند که چون در تقویم دوفصلیِ کهن ایرانیان (یک تابستان هفت‌ماهه و یک زمستان پنج‌ماهه) این روز صدمین روز زمستان بوده است، آن را سده خوانده‌اند. برخی نیز سده را از جشن‌های کشاورزی تلقی کرده و گفته‌اند که این جشن صد روز پیش از گردآوری غلات (۲۰ اردیبهشت سال بعد) برگزار می‌شده است. اما به عقیدۀ کاملاً متفاوت مهرداد بهار، سده در فارسی کهن، به معنی «پیدایی و آشکارشدن» است و آن را در چهلمین روز تولد خورشید، یلدا، برگزار می‌کردند و ادامه می‌دهد که اعداد دَه و ۴۰ در نزد ایرانیان ویژگیِ خاصی داشته است و از این روست که در میان همۀ اقوام ایرانی دَه و ۴۰ روز پس از تولد نوزاد جشن‌هایی برگزارمی‌شود. به روایت شاهنامه، جشن سده جشنِ پیدایی آتش به‌دست هوشنگ پیشدادی است. برخی نیز آن را به اردشیر بابکان و برخی دیگر به فریدون نسبت داده‌اند. چنین پیداست که جشن سده را دست‌کم تا دورۀ صفویه در شمار اعیاد رسمی و حکومتی برپا می‌کرده‌اند. امروزه این جشن، در نواحی معدودی، برگزار می‌شود. در جشن سده آتش برپا می‌کردند تا شرِ جهنم برود و گیاهان خوشبو می‌سوزاندند. اغنیا در هنگام جشن سده، جانوران وحشی را در آتش می‌افکندند و ماکیان خانگی را از روی آتش می‌پراندند روز قبل از جشن سده را نوسده یا بَرسده می‌گفتند. آیین سده‌سوزی در کرمان را از آثار برجاماندۀ جشن سده می‌دانند.