سغدی، زبان
سُغْدی، زبان
(یا: صغدی) از گروه شرقی زبان‌های ایرانی میانه (شاخۀ شمالی)، متعلق به خانوادۀ زبان‌های هند و اروپایی، زبان مردم نواحی سمرقند، بخارا و ساتراپی‌هایی با فرهنگ ایرانی، از دریای سیاه تا اقصای چین، زبان اداری و تجاری و فرهنگی رایج در قرون ۱ تا ۱۳م. تنها بازماندۀ کنونی زبان سغدی، رایج در درۀ رودخانۀ زرافشان در جمهوری تاجیکستان، گویش یغنابی است. آثار بازیافتۀ سغدی، جدا از قطعه‌ای به خط براهمی به سه خط سغدی، مانوی، و سریانی، هر یک مشتق از یکی از گونه‌های الفبای سامی‌ـ‌آرامی، نوشته شده‌اند و برحسب موضوع به دو گروه عمده بخش می‌شوند: ۱. آثار غیردینی که به خط سغدی نوشته شده و در آن هزوارش و املای تاریخی به‌کار رفته و مشتمل است بر نوشته‌های روی سکه‌ها (متعلق به قرون ۲ تا ۸م). از این دست متون است: نامه‌های باستانی مکشوف در یکی از برج‌های دیده‌بانی دیوارچین (قرن ۴م)، مشتمل بر پنج نامۀ کامل و چهار نامۀ ناقص از بازرگانان سغدی؛ آثار کوه مغ مکشوف در ویرانه‌های دژی در کوه مغ واقع در شمال تاجیکستان، مشتمل بر ۷۴ فقره سند متعلق به بایگانی آخرین فرمانروای سغد؛ دیواشتیج (قرن ۸م/۲ق) حاوی اسناد مالی و اداری، نامه، و یک قبالۀ ازدواج؛ و کتیبه‌هایی همچون کتیبۀ سند علیا، بوگوت، افراسیاب، پنجکنت، لدک، قرابالقسون، و قرقیزستان؛ ۲. متن‌های دینی سغدی، متعلق به پیروان ادیان بودایی و مانوی و مسیحی که احتمالاً در قرون ۸ تا ۱۱م در مهاجرنشین‌های سغدی در واحۀ تورفان و تون‌ـ‌هوانگ نوشته شده است، از این شمار است: خط براهمی ـ کتیبۀ سغدی پنجکنت، خط مانوی ـ کتیبۀ سغدی لدک، خط سغدی ـ کتیبۀ سغدی قرقیزستان، خط سریانی ـ متن‌های سغدی بودایی، نامه‌های باستانی ـ متن‌های سغدی مانوی و متن‌های سغدی مسیحی، اسناد آثار کوه ـ مغ مهایانه، و جادۀ ابریشم ـ سوتره.