مروان حمار
مَرْوانِ حمار (۷۲ـ۱۳۲ق)
(یا: مروان بن محمد؛ مروان دوم؛ ملقب به مروان حمار) چهاردهمین و آخرین خلیفۀ اموی (حک: ۱۲۷ـ۱۳۲ق). درپی شورش برضد ابراهیم بن ولید و خلع وی از قدرت، به خلافت رسید. گویند چون در سختی‌های جنگ صبور بود، او را حمار (الاغ) لقب داده‌اند؛ نیز گفته‌اند عرب‌ها هر ۱۰۰ سال را حمار می‌نامند و چون مروان در حوالی صدمین سال فرمانروایی امویان برآمد، بدین لقب خوانده شد. با این‌که مروان، برخلاف بیشتر خلفای اموی چندان خوشگذران نبود و با جنگ و سختی خو گرفته بود، زوال اقتدار بنی‌امیه فرارسیده بود و مروان نتوانست از فروپاشی خلافت اموی جلوگیری کند. هرچند شورش خوارج در عراق و جزیره سرکوب شد، اما اختلاف میان عرب مضری و یمنی در خراسان به جنگ سختی انجامید که بهرۀ آن نصیب ابومسلم خراسانی شد. مروان قوایی به جنگ عبدالله بن معاویه گسیل کرد. عبدالله به خراسان گریخت، اما ابومسلم او را زندانی کرد و سپس کشت. آن‌گاه نیروهای ابومسلم با تصرف مناطقی در ایران به عراق رسیدند و با تصرف کوفه پایان خلافت اموی را اعلام کردند و ابوالعباس سفاح را از مخفیگاهش بیرون آوردند و در مسجد کوفه برای او بیعت گرفتند (محرم ۱۳۲). آن‌گاه ابوالعباس عموی خود، عبدالله بن علی، را به جنگ مروان فرستاد. مروان در کنار رود زاب (نزدیک موصل) با عبدالله بن علی جنگید، اما شکست خورد و به شام گریخت و چون مردم شام او را پناه ندادند، به مصر فرار کرد. قوای عباسی در مصر با وی مواجه شدند و او را درخلال نبرد کشتند (ذی‌حجۀ ۱۳۲) و سرش را بریدند و نزد ابوالعباس فرستادند. با قتل وی، حکومت بنی‌امیه بر عالم اسلام، جز اندلس، منقرض شد.