مقام (موسیقی)

مَقام (موسیقی)

موسیقی ایرانی از مجموعه آهنگ‌هایی درست شده است که هر یک از لحاظ فواصل و تعداد نت تشکیل‌دهنده با یکدیگر متفاوت‌اند و باتوجه به نوع فواصل تشکیل‌دهندۀ آن‌ها، لحن خاصی ایجاد می‌کنند که به آن‌ها مقام می‌گویند. بعدها واژۀ «گوشه» جای واژه مقام را گرفت. از کنار هم قراردادن گوشه‌ها با نظمی خاص، موسیقی ردیفی و دستگاهی شکل گرفت. هنوز هم موسیقی برخی از کشورهای همسایه ایران، مانند آذربایجان و برخی کشورهای دیگر ازجمله مصر، به‌شکل مقامی اجرا می‌شود؛ هرچند در مصر به‌جای واژۀ مقام از واژۀ «نغمه» و در تونس واژۀ «طبع» و در الجزایر «صناعه» را به‌کار می‌برند. وسعت صوتی هر مقام چهار یا پنج نت است که در گذشته به آن ذوالاربع و یا ذوالخمس می‌گفتند. از حدود ۱۰۰ سال پیش تاکنون به‌جای مقام واژۀ دستگاه را به‌کار می‌برند، اما هنوز در مناطق مختلف ایران این واژه به صورت‌های گوناگون کاربرد دارد. مثلاً در موسیقی محلی مشهد به مقام، مَقوم می‌گویند، یا در لهجه کردی مردم ده مکری به آن قام می‌گویند. موسیقی عهد ساسانی براساس خسروانیات بوده است که پس از اسلام بر مبنای بروج دوازده‌گانه (اثنی‌عشری) دوازده مقام بنا شد. مقام‌نواز کسی است که موسیقی مقامی یا دستگاه یا سنتی بنوازد. مقام‌گردانی نیز به مفهوم تغییر مقام یا مُدگردی یا مرکب‌نوازی است، یعنی رفتن از مقامی به مقامی دیگر. مقام‌گردانی یا مرکب‌نوازی، یکی از مهارت‌های استادان نوازنده یا خواننده به‌شمار می‌رفت. هر واژۀ بیت زیر نام یکی از مقام‌های موسیقی ایران است و مهم این بوده است که خواننده هر واژه را در مقام خودش اجرا کند: راست‌گویان حجازی به نوا می‌گویند/که حسین کشته شد از جور مخالف به عراق؛ که در این بیت، راست، حجاز، نوا، حسینی، کشته، جور، مخالف و عراق نام برخی مقام‌های موسیقی است.