کتیبه های خصوصی فارسی میانه

کتیبه‌های خصوصی فارسی میانه
(یا: کتیبه‌های عمودی پهلوی) کتیبه‌هایی کوتاه، اغلب به خط تحریری (پیوسته یا شکسته) همانند خط کتابی پهلوی (← فارسی_میانه،_زبان_و_آثار)، متعلق به اواخر دورۀ ساسانی و اوایل دورۀ اسلامی. این کتیبه‌ها را از آن‌رو عمودی نیز می‌نامند که هر سطر آن‌ها دارای دو یا سه واژه است و طول سطرها از عرض آن‌ها بسیار بیشتر است. کتیبه‌های خصوصی از نظر مضمون به دو گروه تقسیم می‌‌شوند: ۱. کتیبه‌های سنگ مزار، دخمه (استودان) و آرامگاه‌ها که بیشتر به اوایل دورۀ اسلامی (قرون ۱ـ۳ق/۷ـ۹م) تعلق دارند و معمولاً نام و نسب شخص متوفی و گاه نام شخصی که دستور ساختن دخمه را داده است، دربردارند. مهم‌ترین کتیبه‌های این گروه عبارت‌‌‌‌اند از سنگ‌نوشتۀ اقلید؛ چهار سنگ‌نوشتۀ تخت طاووس (استخر)؛ شش سنگ‌نوشتۀ کازرون و بیشابور، که بر یکی از آن‌ها، کتیبۀ دریاچۀ پریشان، نام و نسب دو زن درگذشته آمده است؛ سنگ‌نبشته‌های تلّ سفید در فهلیان مَمسنی، در فارس؛ شش کتیبۀ صخرۀ شاه اسماعیل در نزدیکی نقش رستم، در فارس. افزون بر این سنگ‌نبشته‌ها از مزار سه تن از حکمرانان مسلمان طبرستان، سه کتیبه از این نوع به خط کتابی پهلوی به شرح زیر به دست آمده است: کتیبه‌های برج رادکان، در کردکوی گرگان؛ برج لاجیم، در کسلیان سوادکوه؛ برج رِسکِت از روستاهای دودانگۀ ساری. تعدادی از کتیبه‌های این گروه در خارج از مرزهای کنونی ایران به دست آمده است مانند سنگ‌نوشتۀ شیان، در ایالت شانسی، به دو زبان پهلوی و چینی متعلق به یک بانوی اشراف‌زادۀ ایرانی از خاندان سورن. ۲. کتیبه‌های یادبودی و یادگاری (جدا از سنگ مزار)‌ که به مثابۀ یادبود تعلق ملکی به شخصی یا احتمالاً وقف آن یا بازدید گروهی از مکانی نوشته شده‌اند. دو سنگ‌نبشتۀ مقصودآباد در فارس، مربوط به وقف ملک و چاه، و یا کتیبۀ یادگاری بیشابور مربوط به بازدید «ماه آذر» نامی از نقش شاپور، کتیبه‌های بیستون و کنگاور، شامل نام خاص سنگ‌تراشان یا سفارش‌دهندگان سنگ، احتمالاً مربوط به اواخر دورۀ ساسانی یا اوایل دورۀ اسلامی، از اهم کتیبه‌های این دسته است. تعدادی از کتیبه‌های این گروه در خارج از مرزهای کنونی ایران به دست آمده است، مانند پنج کتیبۀ غارهای کانهری، شامل اسامی زردشتیان بازدیدکننده از غار، ۲۵ کتیبه از گروه عمودی از دربند قفقاز، شامل نام‌های خاص.