گاهان

گاهان
(یا: گاثا؛ گات‌ها) کهن‌ترین بخش اوستا و جزئی از یسنا. گاهان جمع گاه، و مشتمل بر هفده سرود است که در اوستای کنونی در میان یَسْنْ‌ها قرار دارد و مشتمل است بر یسن‌های ۲۸ تا ۳۴ و ۴۳ تا ۵۱ و ۵۳. گاهان را به پنج‌ گاه (بخش) تقسیم کرده‌اند و هر «گاه» دارای فصل‌هایی به نام «ها» (در زبان پهلوی: هات hat یا هاد had، مشتق از واژۀ اوستایی haiti) است. نام این پنج «گاه»، که از نخستین واژه‌های هر بخش گرفته شده و همه صورت پهلوی دارند، عبارت‌اند از اَهوُنَوَد (یَسْنْ ۲۸ تا ۳۴)؛ اُشْتَوَد (یَسْنْ ۴۳ تا ۴۶)؛ سْپَنْتْمَد (یسن ۴۷ تا ۵۰)؛ وُهُوخْشَتْر (یسن ۵۱) و وَهیشتویشت. اشعار گاهان هجایی است و از نظر ساختمانی به اشعار ودایی شباهت دارد و هر سرود دارای بندها (پاره‌هایی) است مشتمل بر ابیاتی با تعداد ثابتی‌ هجا. گاهان کهن‌ترین اثر ادبی ایرانی است که برجای مانده است. سرایندۀ این سرودها خودِ زردشت دانسته شده است، چنان‌که در شش سرود، سراینده به‌عنوان اول شخص از خود یاد می‌کند. این سرودها نه تنها از نظر ادبی، بلکه از جهت دربرداشتن تفکرات نوین آن روزگاران اهمیت بسزایی دارد و نشان‌دهندۀ عقاید اصلی زردشت است. در گاهان خدای مطلق اهُورَه مَزداست و جلوه‌های خاص او امشاسپندان‌اند و در مقابل، روح مخرّب یا اهرمن قرار دارد. متأسفانه گاهان ازجملۀ دشوارترین متن‌هایی است که تاکنون نوشته شده است. عدم آشنایی کامل با اندیشه‌های زردشت (مانند رابطۀ خاص انسان و دانای همه چیز، انتخاب ناگزیر انسان از میان نیکی و بدی و سرنوشت پایانی او)، مشکلات دستوری (نظیر موارد بی‌شمار پایانه‌های صرفی که بدون تشخیص درست آن‌ها، معنای هیچ عبارتی را نمی‌توان دریافت) و وجود معانی متعدد برای هر واژه و پیچیدگی زبان شعر موجب شده است که دانشمندان اوستاشناس، جز در مواردی نادر، دربارۀ معنا و مفهوم این سرودها به اتفاق نظر نرسند. ترجمۀ گاهان به زبان فارسی میانه (پهلوی) در دست است، اما چندان کمکی به فهم بهتر آن نمی‌کند؛ زیرا به‌سبب فاصلۀ زمانی، زبان گاهان در دورۀ ساسانیان برای موبدان زردشتی نیز زبانی مشکل و گاه غیرقابل‌فهم بوده است. به رغم این دشواری‌ها، عقاید رفیع و والای زردشت از میان این اشعار غنایی مذهبی که برای بیان اندیشه‌ای روشن و انسانی و تحولی در اندیشه و تفکر، در قالبی زیبا و لطیف سروده شده، مشهود است. در گاهان اندیشۀ نیک، گفتار نیک و کردار نیک مایۀ رستگاری و اندیشۀ بد، گفتار بد و کردار بد مایۀ تباهی است. دروغ بدترین دشمن آدمی است و باید از آن دوری جست و باید به آبادانی زمین و کشت و درو پرداخت و از چهارپایان سودمند نگاهداری کرد. پورداود گاهان را در ۲ جلد با نام‌های گات‌ها کهن‌ترین بخش اوستا (تهران، ۱۳۷۸ش) و یادداشت‌های گات‌ها (تهران، ۱۳۸۱ش) به زبان فارسی ترجمه کرده است.