گزیده های زادسپرم
گزیده‌های زادِسْپَرَم
تألیف زادسْپَرَم پسر گَشْنْ جَم (این نام را جوان جم نیز خوانده‌اند)، کتابی به زبان فارسی میانه، در مجموعه‌ای منتخب از اوستا و زند در ۳۵ فصل دربارۀ کیهان‌آفرینی و کیهان‌شناسی و زندگی زردشت، روان‌شناسی و اجزای تشکیل‌دهندۀ آدمی، رستاخیز و معادشناسی، مشتمل بر ۱۹هزار واژۀ پهلوی، در قرن ۳ق (۹ و ۱۰م). زادسپرم از فضلا و مؤلفان زردشتی در دورۀ عباسیان و هیربد یا دستور سیرجان و کرمان از خاندانی روحانی بوده و پدرش گُشْنْ جم شاپوران (پسر شاپور) پیشوای بهدینان بوده است. زادسپرم در آغاز گزیده‌ها، خود را «هیربدِ نیمروز» می‌نامد و از او در نامه‌های منوچهر، تألیف برادرش، با عنوان هیربد یاد شده است. گزیده‌های زادسپرم دارای چهار بخش عمده است: بخش نخست، مشتمل بر سه فصل، دربارۀ آفرینش آغازین است. این بخش با توصیف اورمزد به‌عنوان مبدأ خیر و اهریمن به عنوان مبدأ شر آغاز می‌شود و آن‌گاه از آفرینش موجودات به‌صورت «مینویی» و آن‌گاه به‌صورت «گیتی» و حملۀ اهریمن به پیش‌نمونه‌های موجودات هفتگانه و ستیز ایزدان با اهریمن سخن به‌میان می‌آید و به دنبال آن از آفرینش موجودات اورمزدی در جهان و از دریاها، رودها و کوه‌ها و طبقه‌بندی گیاهان و جانوران و انواع آن‌ها گفت‌وگو شده است. منبع عمدۀ مؤلف در این بخش متن اوستایی «دام‌ْداد نَسْک» بود و مطالب این بخش با آنچه در فصل‌های نخستین بندهشن آمده است، مشابهت بسیاری دارد. موضوع اصلی بخش دوم، یعنی فصل‌های ۴ تا ۲۸، تاریخ «دین» و نیز دربارۀ زندگی زردشت است و ظاهراً مهم‌ترین منبع آن متن اوستایی «سْپَنْد نَسْک» بوده و مطالب این بخش با آنچه در کتاب هفتم دینکرد به تفصیل آمده، مطابقت دارد. بخش سوم، مشتمل بر دو فصل ۲۹ و ۳۰، دربارۀ ترکیب آدمی از تن و جان و روان و چگونگی وظایف اندام‌های داخلی بدن است. این دو فصل از نظر دربرداشتن مطالب پزشکی دورۀ ساسانی، که در کتاب‌های دیگر پهلوی نیامده، از اهمیت خاصی برخوردار است. بخش چهارم دربارۀ حوادث پایان جهان و رستاخیز است که به‌علت افتادگی نسخه‌ها ناقص مانده است. این کتاب کهن‌تر از بندهش و دارای حجم کمتری از آن است. یکنواختی و یک‌دستی نوشته، حکایت از آن دارد که مؤلفِ کتاب یک نفر بوده است. این کتاب به زبان‌های اروپایی و فارسی ترجمه شده است.