داغستان
داغِسْتان
جمهوری خودمختار در جنوب شرقی فدراسیون روسیه، در ساحل دریای خزر و شمال قفقاز[۱]. از شمال به جمهوری خودمختار کلموک[۲]، از جنوب به جمهوری آذربایجان، از شرق به دریای خزر؛ و از غرب به آذربایجان؛ گرجستان؛ چچن؛ و استاوروپول[۳] محدود است. مساحت آن در حدود ۵۰,۳۰۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن بالغ بر ۲,۵۷۶,۵۳۱ نفر است (۱۹۹۶). بیش از ۱,۸۰۰ رودخانه دارد که بزرگترین آنها عبارتاند از سولاک، سامور، و ترک. داغستان سرزمین اقوام مختلف است و دَهها قوم کوچک و بزرگ در آن سکونت دارند؛ برخی از این اقوام عبارتاند از آوار، دارگین، لزگی، لک، طبرسران، روتول، آگول، زاخور، تات، تاتار، کومیک، نوغای، چچن، قیتاق، یهودی کوهستانی، کرد، اوکراینی، آذربایجانی، آس، و ایرانی. پایتخت آن بندر مخاچقلعه است و به نام مخاچ داخادایف، قهرمان داغستانی، نامگذاری شده است. شهر معروف دربند در جنوب داغستان واقع است. اکثر جمعیت داغستان مسلمان شافعیاند و به جز این گروههای کوچکی از شیعیان، یهودیان، و مسیحیان در میان آنان وجود دارد. داغستان متناسب با تنوع قومی خود از تنوع گستردۀ زبانی برخوردار است و هر یک از اقوام آن به زبان مخصوص خود تکلم میکنند و از این جهت دَهها زبان در داغستان رایج است. آنگونه که از نام این جمهوری برمیآید، بخش اعظم این سرزمین را کوهستان تشکیل میدهد. جنگلهای کوچک و اراضی زراعتی اندکی دارد و مردم کوهنشین به دامداری اشتغال دارند. پرورش گوسفند از مشاغل عمدۀ کوهنشینان داغستان است. در این جمهوری معادن غنی نفت و گاز و زغالسنگ وجود دارد و صنایع عمدۀ آن را ماشینسازی، تولید مواد غذایی، و صنایع دستی نظیر قالیبافی و نقرهکاری، و همچنین صنایع مربوط به نفت و گاز و زغالسنگ تشکیل میدهد. داغستان از دوران باستانی مسکونی بوده است و اقوام مهاجم برای ورود به قلمرو دولتهای ایران و روم از معابر این سرزمین میگذشتند. گذرگاه دربند مرز ایران و نواحی شمالی بود. اعراب مسلمان از ۲۲ق/۶۴۳م متوجه این سرزمین شدند و در زمان خلافت هشام بن عبدالملک (۱۰۵ـ۱۲۵ق) دربند را به پایگاهی برای خود تبدیل کردند. توسعۀ اسلام در داغستان تا قرن ۱۰ق/۱۶م ادامه یافت. هاشمیان دربند (۲۵۵ـ۴۶۸ق) و اعقاب آنها، صدها سال بر قسمتی از داغستان حکومت کردند. مغولان برای عزیمت به خاک روسیه از داغستان گذشتند و خرابیهای بسیار از خود برجا گذاشتند. تیمور نیز برای جنگ با توقتمیشخان، همانگونه از داغستان عبور کرد که مغولان رفته بودند. این سرزمین از قرن ۹ تا ۱۰ق میان چند سلسلۀ حکومتگر محلی تقسیم شده بود که بزرگترین آنها شمخالان تارخو، اوسمیان قیتاق، و معصومان طبرسران بودند. چندی بعد طبرسران به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد و قادیان بر قسمت شمالی حکومت یافتند و نوصالها نیز بر آوارستان حاکم بودند. حکومت قبه و دربند در قرون ۱۲ـ۱۳ق از بزرگترین و مهمترین حکومتهای محلی داغستان بود. بخشی از داغستان در دوران صوفیه تابع دولت ایران بود. روسها در دوران افغانها بر داغستان مسلط و پس از سقوط آن دولت ناگزیر از متصرفات خود خارج شدند. نادرشاه برای تسلط بر داغستان جنگهای سنگینی بهراه انداخت و روسها در نیمۀ اول قرن ۱۳ق/۱۹م، پس از دورۀ اول جنگهای ایران و روس و انعقاد قرارداد گلستان (۱۲۲۸ق) داغستان را اشغال کردند. داغستانیان قریب به ۵۰ سال از پذیرش اقتدار دولت روسیه خودداری کردند و با قیامهای سنگین و طولانی مانع از استقرار دولت روسیه در داغستان شدند. معروفترین این قیامها به رهبری شیخ شامل، امام نقشبندیۀ داغستان تا ۱۲۷۶ق/۱۸۵۹م، بیش از ۲۵ سال طول کشید. پس از شکست شامل تمام داغستان بهتصرّف روسها درآمد. این سرزمین در جنگ داخلی شوروی یکی از کانونهای اصلی جنگ بود و از این رهگذر آسیبهای فراوان دید. در ۱۹۲۰، ژنرال دنیکن از ارتش سرخ شکست خورد و داغستان در اختیار دولت شوروی قرار گرفت و در ۱۹۲۱ جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی داغستان تشکیل شد.