طاق
طاق (vault)
در معماری، قوسی پیوسته از آجر، سنگ، یا بتون[۱]، که سقفی خوداتکا[۲] را روی بنا یا بخشی از بنا شکل می‌دهد؛ نیز سازه‌ای طاق‌دار، همچون زیرگذر خیابان. طاق از نظر شکل‌شناسی هندسی، حاصلِ تکثیر و تکرار یک رگۀ قوس، یا یک سطح منحنی است. از میان انواع بسیار متفاوت طاق، طاق گهواره‌ای[۳] یا طاق دورتمام[۴]، ساده‌ترین نوع سقف نیم‌استوانه‌ای به‌شمار می‌رود، که از خط پیوسته‌ای از طاق‌های نیم‌دایره‌ای یا تیزه‌دار[۵] تشکیل می‌شود. دیوارهای حمّالِ[۶] طاق، معمولاً پشت‌بند[۷] لازم دارند تا بتوانند نیروی جانبی آن را تحمل کنند. طاق بادبزنی[۸] از عناصر معماری گوتیک[۹] است و از چندین مقطع مخروطی متقاطع تشکیل می‌شود که غالباً بسیار مزین‌اند. طاق چهارترک[۱۰] از تقاطع طاق‌های گهواره‌ای عمود برهم تشکیل می‌شود.
تاریخچۀ اولیه. بابلی[۱۱]ها و مصری‌ها از ۶هزار سال پیش اصول ساخت طاق را می‌دانستند، لیکن این فن به‌وسیلۀ رومی‌ها که بتون به‌کار می‌بردند، و ساسانیان[۱۲] در ایران در قرون ۶ و ۷م که با آجر کار می‌کردند، و سازندگان اروپایی در قرون وسطا[۱۳] تکمیل شد. رومی‌ها از طاق دورتمام استفاده می‌کردند و این نوع طاق را از بتون، و بسیار ضخیم می‌ساختند.
طاق‌بندی رومانسک (رومی‌وار) و گوتیک آغازین. در طی دورۀ رومانسک (رومی‌وار)[۱۴]، طاق‌ها را با مصالح بنّایی و بدون استفاده از بتون می‌ساختند، که به‌همین سبب ضخامت کمتری داشتند. بعدها با استفاده از تویزه[۱۵]های سنگی آن‌ها را سبک‌تر کردند؛ این تویزه‌ها «شبکه[۱۶]»های طاق بودند، و مانند میله‌های فلزیِ چتر عمل می‌کردند که تکیه‌گاه روکش آن به‌شمار می‌روند. طاقِ حاصل نیز شکل محدّب چتر را پیدا می‌کرد. دشواری‌های مختلف، به‌ویژه در جایی پدید می‌آمد که عرض شبستانِ[۱۷] کلیسا دوبرابر عرض راهه[۱۸] بود و قوس گرد عریض روی شبستان، از قوس‌های باریک روی راهه‌ها بسیار مرتفع‌تر می‌شد. اما در دورۀ گوتیک آغازین[۱۹]، با به‌کارگیری قوس‌های تیزه‌دار[۲۰]، این مشکل حل شد؛ این قوس‌ها را می‌توانستند کم‌وبیش نوک‌تیز بسازند تا با عرض‌های متفاوت شبستان و راهه جور در بیایند، و سقفی طاق‌پوش بسازند که در ناحیۀ تیزه هم‌سطح باشند.
طاق‌بندی گوتیک متأخر. در دورۀ گوتیک[۲۱] متأخر طاق‌بندی به‌تدریج پیچیده‌تر شد، زیرا تویزههای میانی را به طاق افزودند و ضخامت «رشته»های سنگی تا حدود پانزده سانتی‌متر کاهش یافت، اما استفاده از پشت‌بندهای حجیم، این امکان را فراهم آورد که دیوارهای بین پشت‌بندها را نازک‌تر بگیرند و سطح بیشتری از دیوار را به تعبیۀ پنجره‌های بزرگ منقوش اختصاص دهند. بدین‌ترتیب بناهای طاق‌دار گوتیک متأخر به اسکلتی از تویزههای سنگی و پشت‌بندها تبدیل شد. طاق بادبزنی، در آخرین مرحلۀ گوتیک در انگلستان پدیدار شد؛ آویزهای سنگی حجاری‌شدۀ پرنقش، لیکن زاید، با اهداف صرفاً تزیینی به زیر طاق‌ها آویزان شد. سطح زیرین مخروط‌‌وار طاق را به‌صورت توری‌کاری حجاری کردند و نمایی از چتری بازشده را به آن بخشیدند که از پایین دیده شود.