سیلان ذهن

سَیَلان ذهن (stream of consciousness)
(یا: جریان سیال ذهن) شیوه‌ای در روایت، که به موجب آن نویسنده جریان قطع‌ناشدنی اندیشه‌ها، برداشت‌ها، و احساسات شخصیتی را بی‌واسطه و بدون ترفندهای قراردادی گفت‌وگو و توصیف مطرح می‌کند. این شیوه نخستین‌بار در اوایل قرن ۲۰ کاربرد فراوانی یافت. هرچند که ویلیام جیمز (۱۸۴۲-۱۹۱۰) این اصطلاح را نخست در کتابش اصول روان‌شناسی (۱۸۹۰) به کار برد. ویرجینیا وولف، جیمز جویس، و ویلیام فاکنر رمان‌های خود را به این شیوه نوشته‌اند. تک‌گویی مالی بلوم در اولیسِ جویس نمونۀ خوبی از این شیوه است. معروف است که، داروتی ریچاردسون (۱۸۷۳ـ ۱۹۵۷)، نویسندۀ انگلیسی، این روش را در رمان دنباله‌دار خود، با نام زیارت، به‌کار گرفت، که جلد اول آن در ۱۹۱۵ و آخرین جلدش پس از مرگ نویسنده منتشر شد. اصطلاح «جریان سیال ذهن» را ویلیام جیمز۸، فیلسوف امریکایی، در ۱۸۹۰ مطرح کرد. هوشنگ گلشیری نیز در رمان شازده احتجاب از این شیوه بهره گرفته است. گلشیری با نفوذ به ذهن شازده، روند خودشناسی و تاریخ چهار نسل یعنی جد کبیر، پدربزرگ، پدر و خود شازده را باز می‌گوید.

 

---