شاخه بندی
شاخه‌بندی (cladistics)
(یا: هم‌نیایی) روشی برای رده‌بندی زیست‌شناختی. با به‌کارگیری روش گام به گام، میزان خصوصیات ویژۀ مشترک بین جانداران را ارزیابی و آن‌ها را در گروه‌هایی آرایه‌شناختی (تاکسونومیک[۱])، معروف به هم‌نیا[۲]، تعیین می‌کند. هم‌نیاها شامل همۀ گونه‌های منشأگرفته از یک نیای شناخته‌شده یا نتیجۀ نیا و آن نیای مشترک‌اند. هم‌نیا ممکن است بزرگ و مرکب از سلسله‌مراتبی از هم‌نیاهای دیگر باشد. در شاخه‌بندی فرض بر این است که گونۀ جدید زمانی به‌وجود می‌آید که گونۀ موجود به دو گونۀ دیگر منشعب و پس از رویداد انشعاب گونۀ نیایی خود ناپدید شود. با این همه در این امر اختلاف نظر وجود دارد. همچنین، در این روش، فرض بر این است که خصوصیات به مرور زمان تغییر می‌کنند و خصوصیات «ابتدایی» (نزدیک ریخت[۳])، که در ابتدا در دودمان گروهی از گونه‌ها ظهور کرده است، از خصوصیات «اشتقاقی» (آپومورفیک[۴])، که خصوصیات تکاملی نوظهورند و در زمانی متأخر منشأ گرفته‌اند، متمایز می‌شوند. وجود ستون مهر‌ه‌ها خصوصیتی ابتدایی برای گونۀ پرندگان است، در حالی‌که داشتن پر خصوصیتی اشتقاقی در آن‌هاست. اشتراک در خصوصیات اشتقاق دلالت بر آن دارد که گونه‌های مذکور تاریخ تکاملی مشترک دارند و خویشاوندی آن‌ها نسبت به گونه‌هایی با خصوصیات مشترک کمتر یا فاقد اشتراک بیشتر است. برای پی‌گیری و ثبت خویشاوندی گونه‌ها، هم‌نیاشناسان تعدادی از خصوصیات اشتقاقی را در نظر می‌گیرند و سپس، با رایانه حضور یا غیاب این خصوصیات را ثبت و الگوی خویشاوندی اساسی بین گونه‌ها را تحلیل می‌کنند. نتایج معمولاً به شکل درخت فامیلی منشعب یا شاخه‌نگاره[۵] ترسیم می‌شود که در آن، هر انشعاب یا گره[۶] دو شاخه دارد و در آن، هر جاندار در نوک شاخه نمایانده می‌شود. شاخه‌نگاره را می‌توان به نوعی رده‌بندی تبدیل کرد که در آن، جانداران در گروه‌های هم‌نیا یا گروه‌های تک‌تباری[۷] مرکب از یک گره (گونۀ نیایی منقرض‌شده) و همۀ گونه‌های منشأگرفته از آن دسته‌بندی می‌شوند. از آن‌جا که موجودات زنده بیش از میلیون‌ها گونه دارند، روش شاخه‌بندی تعداد عظیمی از هم‌نیاها را پدید می‌آورد که هریک مرکب از دوگونه یا سلسله‌مراتبی از سایر هم‌نیاهایند. بنابراین، هم‌نیاشناسان قادر نیستند هریک از هم‌نیاها را نام‌گذاری کنند. معمولاً هم‌نیاهای مهم را با هم‌نیای خواهری‌شان نام‌گذاری یا هم‌نیاها را برطبق سلسله‌مراتب سنتی از خانواده‌ها، راسته‌ها، و رده‌ها رتبه‌بندی می‌کنند. بسیاری از گروه‌بندی‌های حاصل از رده‌بندی مبتنی بر این روش گروه‌بندی‌های معمول را برهم می‌زنند. مثلاً گروه خزندگان، که شامل ردۀ متمایزی در نظام‌های رده‌بندی معمول است، به‌منزلۀ یک هم‌نیا شناخته نمی‌شود، زیرا همۀ اعضای منشأگرفته از آخرین نیای مشترکشان (نیاکان گم‌شدۀ پرندگان) را دربر نمی‌گیرد.