منسوجات
مَنسوجات (textile)
پارچۀ بافته‌شده. در ابتدا به مواد بافته‌شده از نخ تافتۀ طبیعی اطلاق می‌شد. ولی اکنون برای پارچههای با بافت ماشینی، و اسپان باند[۱]، که در آن شبکه‌ای از الیاف تحت حرارت کنترل‌شده درهم آمیخته و یک‌دست می‌شود، نیز بهکار می‌رود.
نسوج طبیعی. این نسوج، از الیاف طبیعی مشتمل بر کتان، پنبه، ابریشم، و پشم، ازجمله آنقوره (مرغوز)، پشم لاما[۲] و بسیاری دیگر، ساخته می‌شود. گاه برای دستیابی به کیفیتی خاص، همچون مقاومت در‌برابر آتش یا آب، و ضد لک ساختن، الیاف مصنوعی را با این نسوج می‌آمیزند، یا مواد شیمیایی گوناگونی را به آن می‌افزایند. برخی از پارچههای معروف قدیمی که با الیاف طبیعی بافته می‌شوند به به این شرح است: پیچازی (تارتان): پارچۀ پشمی شطرنجی‌شکل خاص دامن اسکاتلندی‌ها، این پارچه از قرن هفدهم رواج یافت و پس از قیام ژاکوبن‌ها در ۱۷۴۵ ممنوع و از ۱۷۸۲ مجدداً مجاز شد. توئید: پارچۀ پشمی رنگین نقش‌دار بسیار بادوام که در بریتانیا بافته می‌شود. ململ: پارچۀ پنبه‌ای ظریف با بافت درشت و شل برای صاف‌کردن ماست و پنیر. فاستونی: پارچۀ نرم و محکم پشمی برای تهیه کت و شلوار که نخستین‌بار در وُرستد[۳] در نورفوک[۴] بافته شد. چیت: پارچۀ آهاردار با نقوش چاپی برای استفاده در مبلمان. این منسوج در زمان‌های قدیم در هند یافت می‌شده است.
الیاف مصنوعی. اولین نخ مصنوعی تجاری، «ابریشم مصنوعی» یا رایون[۵] نام داشت؛ رشته‌هایی که از تغییر سلولز (خمیر چوب) و مطابق با آخرین روش‌های ساخت تولید می‌شد، همچون ویسکوز[۶] (با استفاده از سود سوزآور[۷] و دی‌سولفید کربن[۸]) یا استات[۹] (با استفاده از اسید استیک[۱۰]). اولین لیف پارچۀ مصنوعی، نایلون[۱۱] بود (۱۹۳۷). این نوع الیاف به‌همراه آکریلیک[۱۲]ها ازجمله اورلون[۱۳]، که در کش‌باف استفاده می‌شود، پلی‌استر[۱۴]ها ازجمله تری‌لین[۱۵] و اسپاندکس[۱۶]، یا الیافِ کشسان[۱۷]، ازجمله لیکرا[۱۸]، اساس صنایع امروزی است. منسوج مصرفی در فیلترسازی[۱۹]: این نسوج از پلاستیک و الیاف مصنوعی ساخته می‌شوند؛ چه با روش نمدی[۲۰] برای استفاده همچون صافی یا شبکۀ تثبیت‌کننده، یا با بافته‌شدن برای ایجاد استحکام. این نسوج دربرگیرندۀ بخشی از سیستم‌های مختلف فاضلاب، تأسیسات جاده‌ای و سدهای دریاچه‌ای و رودخانه‌ای‌اند که باید در مقابل فساد مقاوم باشند. قدیمی‌ترین پارچۀ شناخته‌شدۀ دنیا که در جنوب شرقی ترکیه کشف شد، تکه‌ای کتان بافته شده است که آزمون کربن[۲۱] ۱۹۹۳، قدمت آن را بالغ بر ۹هزار سال پیش تخمین زد.
منسوجات در ایران. پارچه‌بافی سنتی از هنرهای صناعی کهن ایران است. دو پژوهشگر سرشناس غربی با نام فیلیس اکرمان و الگرووُ مکداوِل، که بافته‌های پارچه‌ای ایران را به‌دقت بررسی کرده‌اند، معتقدند ایرانیان در سراسر تاریخ خود پارچههای ممتازی بافته‌اند. هخامنشیان در بافت پارچههای پشمی نرم و لطیف مشهور بودند و ساسانیان، هنر پارچه‌بافی ابریشمی را به اوج خود رساندند. نکتۀ مهم، ارزش والایی است که دورۀ اسلامی برای پارچه‌بافی قایل شد. پارچههای زربفت ایرانی در دوران باستان و نیز پارچههای ابریشمیِ دوران اسلامی، ازجمله منیر، قصب، طراز، مُلْحَم، سقلاطون و مثقّل، و پارچه‌هایی که بافتشان از عهد تیموری و صفوی در ایران رواج یافت، مانند زری، مخمل، ترمه و قلم‌کار، از فاخرترین و مشهورترین پارچههای ایرانی بودند. بافت پارچههای سنتی به‌وسیله ابزاری با نام «دستگاه» صورت می‌گیرد؛ به این علت این نوع بافت را دستگاهی گویند که با تغییرات اندکی در هر نوع از پارچه همراه است. اسلوب کلی بافت روی دستگاه بافندگی بدین‌طریق است که با فشاردادن پدال وردها، که عامل تقسیم‌کننده تارهایند، باعث می‌شوند که دهنۀ کار ایجاد و باز شود. در این حال با عبور ماکو، وسیله‌ای که ماسوره در داخل آن قرار گرفته و در عرض دستگاه حرکت می‌کند، پود را داخل تارها قرار می‌دهد. بدین‌ترتیب، عبور نخ‌های تار و پود از لابه‌لای یکدیگر طرح درهم تنیده و پیوستگی پارچه را تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین پارچههای سنتی ایران عبارت‌اند از ۱ـ زری: گران‌ترین و مشهورترین پارچه ابریشمی و گلابتون‌دار که با مفتول طلا بافته می‌شود. ۲ـ مخمل: زیباترین پارچۀ پرزدار پرتلألؤ ایرانی. ۳ـ ترمه: نوعی پارچۀ نفیس و فاخر که با کُرک لطیف بافته می‌شود. ۴ـ قلم‌کار: نوعی پارچۀ ابریشمی که به‌وسیلۀ قالب با نقوش چاپی و رنگ آغشته می‌شود. ۵ـ دارایی: نوعی دست‌بافت ابریشمی نقش‌دار برای استفادۀ رومیزی و رولحافی. ۶ـ قناویز: نوعی دست‌بافت ابریشمی که برای آستری لباس کاربرد دارد. ۷ـ احرامی: دست‌بافتی که تار و پود آن را نخ پنبه‌ای تشکیل می‌دهد و هنگام حج برای احرام‌بستن بهکار می‌رود. این پارچه بدون نقش و سفیدرنگ است. ۸ـ شَعر: نوعی دست‌بافت ابریشمی با طرح‌های راه‌راه و ساده. ۹ـ بَرَک: دست‌بافت کلفت و نرمی که مواد اولیۀ آن کرک شتر یا بز است و برای دوخت پالتو و کت مردانه بهکار می‌رود. ۱۰ـ اُرمک: دست‌بافتی نخی در طرح‌های ساده و راه‌راه که برای روپوش دختران دانش‌آموز بهکار می‌رود. ۱۱ـ کرباس: دست‌بافتی نخیِ بدون نقش و ارزان‌قیمت که برای بسته‌بندی و نظافت مناسب است. اگر پارچۀ زری، مخمل، و ترمه از نظر فاخربودن در صدر دست‌بافته‌های ایرانی قرار گیرند، یقیناً پارچۀ کرباس و متقال در پایین‌ترین طبقۀ این جدول قرار خواهند گرفت. ۱۲ـ سایر پارچههای سنتی که اکثراً دست‌بافت‌های روستایی‌اند عبارت‌اند از چوقا، چادرشب، خورجین، جاجیم، چنته، شک، شَمد، چَپَری، باشلُق، موج، ساجیم، لُنگ، دستمال، پتو، جانمازی، مقنعه، سفره. امروز، تولید بسیاری از دست‌بافته‌های سنتی، مانند پتو، کارخانه‌ای شده است.