مار (جانوران)

مار (جانوران)(snake)

مار

مار

خزندۀ زیرراستۀ مارها، از راستۀ مارسوسماران. این دسته شامل سوسماران نیز می‌شود. مارها بدنی طویل دارند، اما اندام حرکتی ندارند. این جانوران احتمالاً به ارث مانده از اجداد زیرزمینی‌اند. در ۱۹۹۶، گروهی از فسیل‌شناسان امریکایی و اسرائیلی مجموعه‌ای فسیلی را کشف و این فرضیه را طرح کردند که مارها از شکارچیان دریازی منشأ گرفته‌اند. یکی از تغییرات داخلی جالب توجه در مارها، فقدان یا کاهش بیش از حد شش چپ است. پوست مار با فلس‌هایی پوشیده شده است که در زیر بدن، یعنی محلی که تشکیل می‌شوند، بسیار عریض‌ترند. ۳هزار گونه مار در نواحی گرمسیری و معتدل یافت می‌شود، اما در نیوزیلند، ایرلند، ایسلند، و نزدیک قطب‌ها مار وجود ندارد. فقط سه گونه مار در بریتانیا یافت می‌شود: مار جعفری (افعی)، مار نرم و مار علفزار.

حرکت. به‌جز چند گونه، در دیگر گونه‌ها فلس به حرکت جانور کمک می‌کند. روی شیشه، جایی که فلس نمی‌تواند به سطح متصل شود، مار قادر به حرکت نیست. جلو رفتن احتمالاً ناشی از حرکت مواج، آکاردئونی، خزیدن، یا ترکیبی از این‌هاست.

حواس. دیدن جزئیات از فاصله‌ای محدود برای مار ممکن است، درنتیجه حرکت را بلافاصله می‌بیند. شنوایی محدود به درک لرزش‌های زمین است و جانور امواج صوتی را درک نمی‌کند. حس لامسۀ مار حساس است. علاوه بر حس بویایی از طریق مسیرهای بینی، زبانِ در نوسان مارها ذرات موجود در هوا را می‌گیرد و سپس آن‌ها را به اندام‌های خاص دهانی برای تشخیص می‌فرستد. در برخی از مارها (مارهای زنگی) حفره‌ای بین چشم و سوراخ بینی وجود دارد که به اشعه‌های مادون قرمز حساس و برای یافتن شکار خون‌گرم در تاریکی مفید است.

تولیدمثل. برخی مارها تخم‌گذار و برخی دیگر تخم‌گذار زنده‌زایند؛ به این معنی که تخم‌ها را در مجاری تخمک‌بر، تا کامل‌شدن دورۀ تکوین نگه می‌دارند. در هر دو مورد بچه‌مارها بلافاصله خودکفا می‌شوند.

گونه‌ها. بیشتر مارها متعلق به خانوادۀ کلوبریده، و در اصل بی‌آزارند، مار علفزار معمولی اروپا از آن جمله است، اما این خانواده شامل بوم‌سلنگ کشندۀ افریقایی Dispholidus typus نیز می‌شود. خانوادۀ مار‌های سمی عبارت‌اند از کبرا شامل کبراهای حقیقی، مارهای مرجانی برّ جدید، کبرای استرالیایی، سَرمِسی، و افعی کشنده؛ و مارهای دریایی. در میان مارهای ابتدایی خانواده بوآ ارتباطاتی با سوسمارها دارد و شامل بوآ، آناکوندا، و پیتون است. این مارها با فشار عضلانی شکار را می‌کشند، اما قربانی آن‌ها معمولاً جانوران کوچک‌اند. همۀ مارها گوشت‌خوارند و اغلب برای استتار بهتر هنگام شکار و به منظور محافظت از خود با محیط هم‌رنگ می‌شوند.

درمان مارگزیدگی. بنا به گزارشی در سپتامبر سال ۲۰۰۰، هر سال ۵۰هزار تا ۱۰۰هزار مرگ ناشی از مارگزیدگی در جهان به‌وقوع می‌پیوندد. سرم درمان مارگزیدگی‌، یا ضد زهر مار با تزریق سم به جانورانی مثل اسب یا گوسفند تهیه می‌شود. خون این جانوران حاوی پادتن یا آنتی‌بادی می‌شود. با استخراج خون، سلول‌های قرمز آن را حذف می‌کنند. علاوه بر آنتی‌بادی‌های سمّ مورد نظر، بسیاری از آنتی‌بادی‌ها و پروتئین‌های دیگر نیز در سرم گنجانده می‌شود. این‌ سرم‌ها اغلب، به‌سبب واکنش آلرژیک شدید، سبب بیماری سرمی در بیمار می‌شوند. تهیه و نگهداری سرم‌ ضد مار بسیار هزینه‌بر است، در ضمن سرم هر یک از گونه‌های مار نیز اختصاصی است. هم‌اکنون راه‌های درمان به جز سرم، نیز تجربه شده‌اند، از جمله استفاده از تریپسین، آنزیم تخریب‌کنندۀ قوی پروتئین‌ها، که در برابر سم گروه کبراـ ‌مومبا مؤثر است. در ۱۹۹۳، محققان ژاپنی و برزیلی مستقلاً پروتئینی در خون مارهای سمی کشف کردند که سم خود را خنثی می‌کند. هنگام آزمایش این پروتئین در استرالیا، از آن‌جا که این پروتئین از مار هدف گرفته شده بود آن را بازدارندۀ نوتشیز سکوتاتوس نام‌گذاری کردند. این مادۀ بازدارنده بر سم شش گونه مار دیگر مؤثر بود. در ایران، از راستۀ مارها هفت خانواده و ۷۷ گونه یافت شده است که ۶۸ گونۀ آن خشکی‌زی و نُه گونۀ دیگر دریایی‌اند و در آب‌های جنوب زندگی می‌کنند. از خانوادۀ مارهای کرمی‌شکل دو گونه؛ خانوادۀ مارهای خاکی دو گونه؛ خانوادۀ بوآها هشت گونه؛ خانواده گلوبریده ۴۲ گونه؛ و خانوادۀ افعی‌ها دوازده گونه در ایران شناسایی شده‌اند. مارها از لحاظ علوم زیست‌محیطی، به‌خصوص برای کشاورزان، جانورانی سودمندند زیرا گیاه‌خوار در این راسته یافت نمی‌شود و تغذیۀ آن‌ها از جانورانی است که برای کشاورزی زیان‌آورند. موش از آن جمله است که مبارزه با آن از طریق پخش سم در محیط و برهم‌‌زدن تعادل زندگی طبیعی است.

 

---