اقیانوس
اقیانوس (ocean)
تودۀ عظیمِ آب شور. از نظر جغرافیایی سه اقیانوس اصلی وجود دارد که عبارت‌اند از اقیانوس‌های اطلس، هند، و آرام. شمالگان[۱] اغلب به این مجموعه اضافه می‌شود، هرچند آن را جزءِ اقیانوس آرام در نظر می‌گیرند. نزدیک به ۷۰ درصد از مساحت زمین، حدود ۳۶۳میلیون کیلومتر مربع، را اقیانوس‌ها دربر گرفته‌اند. سطح آب اقیانوس‌های جهان طی ۱۰۰ سال گذشته حدود دَه تا پانزده سانتی‌متر بالا آمده است. عمقِ[۲] متوسط اقیانوس‌ها ۳,۶۶۰ متر است، اما برآمدگی‌های سنگی[۳] (فلات‌های قاره) کم‌عمق با عمق متوسط ۱۸۰ متر در حواشی قاره‌ها کشیده شده‌اند و از سوی دیگر شیب قاره‌ای به منطقۀ مغاکی[۴] ختم می‌شود که عمیق‌ترین منطقۀ اقیانوس با عمق ۲ تا ۶هزار متر است. فقط ژرفناهای دریای عمیق‌اند[۵] که عمق بیشتری دارند. یکی از عمیق‌ترین نقاط گزارش‌شده، ژرفنای ماریانا[۶]، در غرب اقیانوس آرام، با عمق ۱۱,۰۳۴ متر است. عوارضِ اقیانوسی عبارت‌اند از ژرفنای عمیق اقیانوسی[۷] در شرق و جنوب شرق آسیا و غرب امریکای جنوبی، کمربندهای آتشفشانی[۸] در غرب اقیانوس آرام و شرق اقیانوس هند، و پشته‌های اقیانوسی[۹] در میانۀ اقیانوس اطلس و شرق اقیانوس آرام و اقیانوس هند. دما در سطح آب اقیانوس‌ها با تغییر عرض جغرافیایی، از ۲- تا ۲۹+ درجۀ سانتی‌گراد تغییر می‌کند. دما در عمق ۳۷۰متری به سرعت کاهش می‌یابد، سپس تا عمق ۲,۲۰۰متری کاهش آن کُند می‌شود. در اعماق بیشتر از این، دما به‌ندرت کاهش می‌یابد. ترکیب آب شوری متوسط اقیانوس‌ها سه درصد است. کانی‌هایی که در مقیاس تجاری از آب اقیانوس استخراج می‌شوند عبارت‌اند از بروم، منیزیوم، پتاسیم و نمک. دیگر عناصر که تا حدی استخراج می‌شوند عبارت‌اند از آلومینیوم، کلسیم، مس، طلا، منگنز، و نقره.
آلودگی. اقیانوس‌ها همیشه محلی برای دفن مواد زاید انسانی بوده‌اند، اما امروزه با افزایش میزان این مواد و کاهش زمین‌های مناسب برای دفن آن‌ها، آلودگی اقیانوس‌ها مسئلۀ بغرنجی شده است. در حال حاضر، مواد آلوده‌کنندۀ اقیانوس‌ها عبارت‌اند از گسیل ذرات هوابرد از خشکی‌ها که حدوداً ۳۳ درصد از وزن کل مواد آلوده‌کنندۀ دریایی را تشکیل می‌دهند؛ نفت ناشی از نفتکش‌ها و منابع خشکی؛ مواد سمی ناشی از صنایع، کشاورزی، و مصارف شهری؛ فاضلاب؛ رسوبات حاصل از معدن‌کاری، جنگل‌کاری، و کشاورزی؛ زباله‌های پلاستیکی؛ و ایزوتوپ‌های پرتوزا. آلودگی حرارتی ناشی از آب‌های خنک‌کنندۀ نیروگاه‌های برق و دیگر صنایع نیز از مشکلاتی است که موجب مرگ مرجان‌ها و دیگر گونه‌های ثابت و حساس به دما می‌شود.
نیمرخ بستر اقیانوس. ژرفنای اقیانوسی[۱۰] عمیق‌ترین بخش اقیانوس است و دشت‌های مغاکی وسیع‌ترین بخش بستر اقیانوس[۱۱] را دربر گرفته‌اند.ژرفای بیشتر از ۲هزار متر در اقیانوس. این ناحیه بیش از نیمی از سطح زمین را دربر می‌گیرد، بنابراین شایع‌ترین محیط زیست زمین بوده است. با این همه، اطلاعات ما راجع‌به آن بسی ناچیز است. فقط با پیشرفت‌های اخیر در ساخت زیردریایی‌های ژرف‌پیما دانش ما از این محیط شگفت‌آور روبه فزونی نهاده است. ثبات وضعیت از ویژگی‌های ناحیۀ عمیق دریاست سرد، تاریک، دستخوش فشاری باورنکردنی (بیش از ۱۰۰۰ اتمسفر) و، به‌علت گردش توده‌وار آب در امتداد جریان‌های موجود در عمق دریا، هیچ‌گونه کمبود اکسیژنی در آن‌جا وجود ندارد. این ناحیه عمر بسیار زیادی هم دارد و موانع پراکنش آن اندک‌شمارند. در این تاریکی گسترده، یافتن غذا و جفت برای جانوران دشوار است. برای کمک به فایق‌آمدن بر این مشکلات، سیگنال‌های شیمیایی تأثیر بسیار مهمی دارد و بسیاری از ماهیان آب‌های عمیق (ژرفنا) از اندام‌های زیست‌تابی برخوردارند که شامل تولیدکنندهای نورساز هم‌زیست‌اند. ماهی‌گیر ماهی از این هم تکامل یافته‌تر است؛ همین که جنس نر (کوچک‌تر) یک ماده را می‌یابد خود را برای دائم به آن می‌چسباند، و حتی در میزان خون آن هم شریک می‌شود. یکی دیگر از پیامدهای تاریکی عبارت است از فقدان موجودات زنده فتوسنتزی؛ بنابراین، اجتماعات [زیستی] به مواد غذایی و انرژی‌ای وابسته‌اند که از جانوران مرده‌ای تأمین می‌شود که از سطح به کف اقیانوس فرومی‌روند. ابعاد گستردۀ این موجودات از نهنگ تا پلانکتون ذره‌بینی را دربر می‌گیرد. ذرات کوچک‌تر غالباً گرد هم می‌آیند، با لعاب، مواد غذایی، باکتری‌ها و تک‌یاختگان ترکیب می‌شوند، تا دانه‌های «برف‌دریایی» را تشکیل دهند. قسمت اعظم این مادۀ آلی خورده می‌شود، یا در طی مسیرش به کف دریا، قسمت اعظم نیتروژن ازدست می‌رود، از این‌رو وقتی به آن‌جا می‌رسد چندان مغذی نیست. یکی از علت‌های اندک‌بودن زیست‌توده در کف اقیانوس هم همین امر است. یکی از حوزه‌های مهم برای پژوهش‌های آینده عبارت است از نقش باکتری‌ها در تحرک مادۀ غذایی ناحیۀ عمیق دریا.
| نام | مساحت(کیلومتر مربع) | عمق متوسط(متر) |
|---|---|---|
| اقیانوس آرام | 181300000 | 4188 |
| اقیانوس اطلس | 82400000 | 3736 |
| اقیانوس شمالگان | 14055930 | 1311 |
| اقیانوس هند | 73500000 | 3872 |