قرقیزستان
قِرقیزستان (Kyrgyzstan)
موقعیت. جمهوری قرقیزستان در آسیای مرکزی جای دارد. این کشور از شمال به قزاقستان، از شرق و جنوب شرقی به چین، از جنوب به تاجیکستان، و از غرب به ازبکستان محدود است. قرقیزستان ۱۹۸,۵۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد و پایتخت آن شهر بیشکِک است.
سیمای طبیعی. کشور کوهستانی قرقیزستان در محل تلاقی دو رشته‌کوه عظیم آسیای مرکزی یعنی تین شان[۱] و پامیر[۲] قرار دارد و ارتفاع نیمی از کشور از ۲,۵۰۰ متر بیشتر است. از نظر زمین‌شناسی کوه‌های تین شان و پامیر در نواحی جنوبی قرقیزستان از هم جدا می‌شوند و مرز جنوبی این سرزمین را با کشور تاجیکستان پدید می‌آورند. رشته‌کوه‌های تین شان رو به‌سوی شرق و به‌طرف مرز کشور چین با نام کوه‌های آلا تائو[۳] ادامه می‌یابند و بلندترین نقطه قرقیزستان، قلّۀ ویکتوری[۴] (پوبِدا[۵]) با ارتفاع ۷,۴۳۹ متر، در مرز چین جا دارد. پهنۀ نسبتاً وسیعی از این کشور را یخچال‌ها و برف‌پهنه‌های دایمی و دریاچه‌های متعدد مانند ایسیک‌کول[۶] (۶۲۰۰ کیلومتر مربع) که بزرگ‌ترین دریاچۀ کوهستانی جهان محسوب می‌شود، فراگرفته است. ارتفاعات قرقیزستان کلاً شرقی ـ غربی‌اند و قلّه‌های مرتفع و پوشیده از برف و درّه‌های ژرف آن‌ها چشم‌اندازهای بسیار زیبایی را پدید آورده‌اند. درّۀ فرغانه به‌صورت زائده‌ای در مرزهای غربی آن جا دارد و رودخانۀ نارین[۷]، عمده‌ترین رود قرقیزستان، از میان همین دره به درون خاک کشور ازبکستان روان می‌شود. رودخانۀ مزبور از ارتفاعات شرقی قرقیزستان سرچشمه می‌گیرد و رو به غرب از میان نواحی مرکزی کشور عبور می‌کند و در خاک ازبکستان به رودخانۀ بزرگ سیردریا یا سیحون می‌ریزد. علاوه‌بر رودخانۀ نارین، رودخانۀ چو[۸]، که رو به شمال روان است، پس از تشکیل‌دادن بخشی از مرز قزاقستان به درون کشور مزبور روان می‌شود. بیشتر جمعیت قرقیزستان در درّه‌های زیبای همین رودها زندگی می‌کنند و علاوه‌بر شهر بیشکک (پایتخت) اوش[۹]، جلال‌آباد، نارین، قزل‌قیه، توقماق، و قراکول مهم‌ترین شهرهای آن به‌شمار می‌آیند. اقلیم قرقیزستان برحسب نواحی مختلف متفاوت است. درّۀ فرغانه از اقلیم معتدلی برخوردار است و کوه‌پایه‌های آن آب و هوای قاره‌ای دارند و از بادهای گرمِ دشت‌های قزاقستان و ازبکستان متأثرند و ارتفاعات این کشور اقلیم قطبی دارند. میانگین دمای شهر بیشکک در دی‌ماه ۱۳- درجۀ سانتی‌گراد و در تیرماه ۲۱ درجۀ سانتی‌گراد است و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۳۷۵ میلی‌متر می‌رسد. حدود پنج درصد از مساحت این کشور از جنگل پوشیده شده و درختانی چون صنوبرهای سفید، دره‌ها و دامنه‌های شمالی کوه‌ها را پوشانده‌اند و جانوران بسیاری در جنگل‌ها و کوه‌های آن زندگی می‌کنند که خرس، گرگ قرمز، پلنگ برفی، آهو، بز، و گوسفند کوهی از آن جمله‌اند. دریاچه‌های متعدد قرقیزستان نیز پناهگاه هزاران پرندۀ مهاجری است که در حمایت دولت قرار دارند.
اقتصاد. دامداری مهم‌ترین فعالیت اقتصادی قرقیزستان را تشکیل می‌دهد و پرورش اسب نیز در این کشور اهمیت بسیار دارد. کشور قرقیزستان از نظر تولید غلات و تنباکو و پنبه خودکفاست و کشاورزی آن ماشینی است و در سطح مطلوبی قرار دارد و شبکه‌های آبیاری قرقیزستان بسیار گسترده است. صنعت این کشور بر پایۀ مواد اوّلیۀ تولیدشده در داخل استوار است و تولید مواد غذایی، منسوجات تریکو و پوشاک، کفش، تصفیۀ شکر، ریسندگی، دباغی، پنبه‌پاک‌کنی، تولید آرد، چوب و الوار، ابزارهای مهندسی، و فلزکاری ازجمله فعالیت‌های صنعتی آن به‌شمار می‌آیند. ۹۰درصد از نیروی الکتریسیتۀ قرقیزستان به روش برقابی تولید می‌شود و نیروگاه‌های حرارتی آن از سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ و نفت و گاز استفاده می‌کنند. تولید نیروی الکتریسیتۀ قرقیزستان ۱۲.۵۴ میلیارد کیلووات ساعت است و سرانۀ آن به ۱,۵۰۰ کیلووات بالغ می‌شود. مساحت جنگل‌های قرقیزستان ۷۳۰هزار هکتار است و تولید چوب آن به ۴۲هزار متر مکعب می‌رسد. کشور قرقیزستان سرزمینی سراسر کوهستانی است و احداث راه و خطوط ارتباطِ زمینی در آن با دشواری‌های خاصی روبه‌روست. با وجود این، وسعت شبکۀ راه‌های زمینی این کشور با توجه به سختی طبیعت و مساحت آن نسبتاً قابل توجه است.
حکومت و سیاست. قرقیزستان دارای نظام جمهوری چندحزبی با دو نهاد قانون‌گذاری است. رئیس‌جمهور کشور که مسئولیت اجرایی دارد، با آرای عمومی و برای یک دورۀ پنج‌سالۀ تمدیدپذیر انتخاب می‌شود. نهاد قانون‌گذاری این کشور از یک مجلس نمایندگان ۷۰ عضوی و یک مجلس قانون‌گذاری ۳۵ عضوی با نام جوگورکو کنش[۱۰] تشکیل شده که دورۀ نمایندگی هر کدام پنج سال است. به‌موجب اختیاراتی که در ۱۹۹۶ به رئیس‌جمهور اعطا شده است، حق انتصاب همۀ وزرا، غیر از نخست‌وزیر که آن هم بنا به پیشنهاد وی و تصویب مجلسین به این سمت برگزیده می‌شود، با شخص رئیس‌جمهور است.مردم و تاریخ. جمعیت قرقیزستان ۵,۴۱۸,۳۰۰ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن به ۲۷.۳ نفر در کیلومتر مربع می‌رسد. رشد سالانۀ جمعیت این کشور ۰.۹ درصد است و قرقیزها ۶۵ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. اکثریت آنان از آیین اسلام پیروی می‌کنند و ۶۵ درصدشان در روستاها به‌سر می‌برند و زبان‌های رسمی آنان قرقیزی و روسی است. میانگین امید به زندگی در قرقیزستان ۶۷ سال است و ۹۷ درصد از بزرگسالان آن باسوادند. سرزمین قرقیزها در حدود سال ۲۰۰۰پ‌م مسکونی شد. بیشتر جامعه‌شناسان بر این باورند که نیاکان قرقیزهای کنونی در قرن ۱۳م از سوی سرزمین‌های شمال شرقی و درپی هجوم قوم مغول به این سرزمین گریختند و در آن‌جا ساکن شدند و آداب و سنت‌های خود را صدها سال حفظ کردند. روسیه در قرن ۱۹ قرقیزستان را تصرف کرد و تا ۱۸۷۶ به‌صورت بخشی از ترکستان روس باقی ماند. روس‌ها بهترین نواحی کشور را، که در ارتفاعات پایین و در مناطق حاصل‌خیز قرار داشت، برای زندگی خود برگزیدند. انقلاب ۱۹۱۷ روسیه بر شیوۀ زندگی قرقیزها اثر گذاشت و در ۱۹۲۴ به یکی از استان‌های خودمختار وابسته به اتحاد جماهیر شوروی مبدل شد. این سرزمین در ۱۹۳۶ به جمهوری خودگردان قرقیزستان و یکی از جمهوری‌های تشکیل‌دهندۀ اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد و در زمینۀ ادبیات و آموزش و پرورش و بهداشت به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافت و مردم آن از زندگی سنتی و چادرنشینی به زندگی در مزارع اشتراکی روی‌آوردند. با روی کار آمدن میخائیل گورباچف و ایجاد فضای باز سیاسی، در جمهوری‌های اتحاد شوروی، جنبش‌های آزادی‌خواهانه و استقلال‌طلبانه آغاز شد و قرقیزستان در ۳۱ اوت ۱۹۹۱ به استقلال رسید و عسگر آقایف، از اصلاح‌طلبان حزب کمونیست قرقیزستان، به سِمت نخستین ریاست‌جمهوری کشور برگزیده شد.