تقویم
تَقویم
هر نوع سامانۀ تقسیم‌بندی و اندازه‌گیریِ گُذرِ زمان، در دوره‌های گسترش‌یافته‌ای همچون روز، ماه، و سال؛ و استفادۀ منظم از این تقسیمات با ترتیبی معیّن، به‌منظورِ ثبتِ رویدادها و مرتب‌کردنِ برنامه‌هایِ آینده. تقویم در منظم‌ساختن حیات مدنی، برگزاری آیین‌ها، و همچنین مقاصدِ تاریخی و علمی سودمند است. واژۀ تقویم برگرفته از واژه‌ای عربی به‌معنای قائم (راست) گردانیدن است. تقویم در گاه‌شماریِ رویدادها نیز نقشی حیاتی دارد، زیرا گاه‌شماری با محاسبۀ زمان در تقسیمات یا دوره‌هایِ منظم ارتباط دارد و از این موارد در تاریخ‌گذاریِ رویدادها بهره می‌گیرد. در تقویم، یکاهای زمان را برحسبِ سه نوع حرکتِ دوره‌ایِ متفاوت تقسیم می‌کنند: روز یا یک دور چرخش محوری زمین؛ ماه یا یک دور گردشِ کُرۀ ماه بر گِردِ زمین؛ و سال یا یک دور گردشِ زمین به دورِ خورشید. تقویمِ مصری‌هایِ باستان نخستین تقویمِ کارآمدی بود که با توجه به نیازهایِ متفاوت، از کشاورزی و دادوستد گرفته تا آیین‌هایِ مذهبی و ملّی، شکل گرفت. مصریان در آغاز کوشیدند تا گذرِ زمان را با توجه به حرکتِ ماه محاسبه کنند و پیش از آن‌که دست و پای خود را با مجموعۀ تشریفات و آداب در این شکلِ محاسبه ببندند، مبنایِ سنجش زمان و تقویم را بر حرکتِ مداریِ زمین و رصدِ خورشید قرار دادند. ماه مدار خود به دورِ زمین را طی ۲۹.۵ روز (یک ماه قمری) کامل می‌کند. بدین ترتیب، سالِ قمری (۱۲ ماهِ قمری) ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه است، در حالی‌که سالِ خورشیدی یا مدت زمانی که زمین یک دور مدار خود بر گردِ خورشید را می‌پیماید برابر ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه (۲۴۲۱۹۹/۳۶۵ روز) است. نشانه‌هایی در دست است که مصریان از ۴۰۰۰ تا ۳۰۰۰پ‌م، تقویمِ ۳۶۵ روزی را برگزیده‌اند. نخستین اصلاحیه در گاه‌شماری خورشیدی ۳۶۵ و یک‌چهارم روزی را یولیوس سِزار[۱]، امپراتور روم (۱۰۰ تا ۴۴پ‌م)، در ۴۶پ‌م عملی ساخت. سِزار با کمکِ سوسیگنس[۲]، اخترشناس اسکندرانی، نوعی تقویم ایجاد کرد که به ۱۲ ماهِ ۳۰ و ۳۱ روزه تقسیم می‌شد و فقط ماهِ فوریۀ آن ۲۹ روزی بود. دراین شیوۀ گاه‌شماری که به افتخارِ سِزار، یولیانی نامیده شد، هر چهار سال یک‌بار یک روزِ اضافی یا کبیسه به انتهای ماهِ فوریه افزوده می‌شد. اساس گاه‌شماریِ کنونیِ ایران تقویمِ خورشیدی جلالی یا مَلِکشاهی است. جلال‌الدین ملکشاهِ سلجوقی گروهی از ریاضی‌دانان و اخترشناسان، ازجمله عمر خیام نیشابوری، را مأمور کرد تا گاه‌شماری با مبدأ هجرتِ پیامبر اسلام (ص) را بر پایۀ سالِ خورشیدی اعتدالی، که از روزگارِ باستان در ایران رایج بود، تدوین کنند. در این گاه‌شماری که از ۴۵۸ش برقرار شد، سال با اعتدالِ بهاری در نوروز آغاز می‌شود و دقیقاً با گذرِ چهار فصلِ طبیعت مطابقت دارد. این تقویم در هر ۲,۳۱۹ سال فقط یک روز با زمانِ حقیقیِ مبتنی بر حرکتِ انتقالیِ زمین تفاوت پیدا می‌کند که آن نیز در عمل در دوره‌های ۲۸۲۰ ساله جبران می‌شود. از طرفی، تقویمِ یولیانی در هر سال ۱۱ دقیقه و ۱۴ ثانیه کسر داشت و تقریباً هر ۱۰۰ سال یک روز با زمانِ حقیقیِ حرکتِ انتقالیِ زمین اختلاف پیدا می‌کرد. در ۱۵۸۲، پاپ گرگوریوس سیزدهم[۳] (۱۵۰۲ـ۱۵۸۵) تغییراتی در تقویم یولیانی ایجاد کرد. او ابتدا فرمان داد تا دَه روز از همان سال کاسته شود، به‌نحوی که یک روز پس از ۴ اکتبر ۱۵۸۲ را ۱۵ اکتبر در نظر گرفتند. سپس، نظامی ابداع کرد که به‌موجبِ آن، از هر چهار قرن سه روز حذف می‌شد. این تقویم جدید که به تقویم گرگوری مشهور شد و امروزه در حکم تقویم میلادی در بیشتر نقاط جهان به‌کار برده می‌شود، تقریباً در هر ۵هزار سال یک روز کسر خواهد داشت. با این وصف، تقویم جلالی که ۵۰۳ سال زودتر از تقویم گرگوری برقرار شد از دقت بیشتری برخوردار است. تقویم عربی‌‌اسلامی که مبنای مناسبت‌های مذهبی جهان اسلام است تقویمی قمری است. سال در این تقویم بین ۳۵۴ تا ۳۵۵ روز در تغییر است و ماه‌های آن با فصل‌های سال هیچ ارتباطی ندارند. مبدأ این تقویم نخستین روز محرم سال اول هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه، برابر با ۲۵ تیر ماه سال اول شمسی و مطابق با ۱۶ ژوئیه ۶۲۲ میلادی (گرگوری) است.
تبدیل تاریخ. امروزه در ایران عموماً از سه نوع تقویم استفاده می‌شود: هجری شمسی، هجری قمری و میلادی. برای تبدیل این تقویم‌ها به یکدیگر چند قاعده و فرمول خاص وجود دارد که به سهولت می‌توان آن را به‌کار برد. اگر H تاریخ هجری قمری و C تاریخ میلادی باشد فرمول تبدیل آن‌ها به یکدیگر عبارت‌اند از: C = ۳۲/۳۳ H + ۶۲۲ و H = ۳۳/۳۲ (C-۶۲۲).
برای تبدیل هجری شمسی (S) به میلادی (C) از این دو فرمول استفاده می‌شود: S=C-۶۲۱ و C=S+۶۲۱. اشتباه محاسبه از طریق این فرمول‌ها از یک سال بیشتر نیست. البته برای محاسبات دقیق‌تر باید از جدول‌های تطبیقی استفاده نمود.
| تقویم‌های مشهور | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| خورشیدی/ ایرانی | روز | قمری/ اسلامی ـ عربی | روز | میلادی/ یولیانی | روز | یهودی | روز | هندو | روز |
| فروردین | 31 | محرّم | 30 | ژانویه | 31 | نیسان | 30 | چایترا | 30 |
| اردیبهشت | 31 | صفر | 29 | فوریه | 28/29 | ایار | 29 | وایشاكا | 31 |
| خرداد | 31 | ربیع‌الأول | 30 | مارس | 31 | سیوان | 30 | جایاشتا | 31 |
| تیر | 31 | ربیع‌الآخر | 29 | آوریل | 30 | تموز | 31 | آشادا | 31 |
| مرداد | 31 | جمادی‌الأول | 30 | مه | 31 | آب | 30 | شراوانا | 31 |
| شهریور | 31 | جمادی‌الآخر | 29 | ژوئن | 30 | الول | 29 | بهادراپادا | 31 |
| مهر | 30 | رجب | 29 | ژوئیه | 31 | تیشری | 30 | آشایوجا | 30 |
| آبان | 30 | شعبان | 29 | اوت | 31 | هشوان | 29/3 | كارتیكا | 30 |
| آذر | 30 | رمضان | 30 | سپتامبر | 30 | كیسلو | 29/3 | مارگاشیرشا | 30 |
| دی | 30 | شوّال | 29 | اكتبر | 31 | تبت | 29 | پاشا | 30 |
| بهمن | 30 | ذوالقعده | 30 | نوامبر | 30 | شباط | 30 | ماگا | 30 |
| اسفند | 29/3 | ذوالحجه | 29 | دسامبر | 31 | آدار اول | 30 | فالگونا | 30 |
| آدار دوم | 29 | كولانا |