فرسایش یخچالی
فرسایش یخچالی (glacial erosion)
فرسایش و جابه‌جایی سنگ‌ها و خاک به‌وسیلۀ یخچال[۱]. فرسایش یخچالی موجب تشکیل سیما[۲]های چشم‌انداز[۳]ی نظرگیر می‌شود. این عوارض عبارت‌اند از ناوه‌های یخچالی[۴] (دره‌های Uشکل)، کوه‌تیزه‌‌ها[۵] (پشته[۶]های پرشیب)، چالگاه[۷]ها (گودال‌های گسترده)، و قله‌های هرمی[۸] (قله‌های مرتفع کوهستانی با سه ستیغ یا بیشتر). زمین‌چهر[۹]های فرسایشی حاصل سایش[۱۰]، و فرسایش یخساری[۱۱] بستر سنگ‌های زیرین‌اند. واریزه[۱۲]های سنگی که با یخچال حمل می‌شوند، موجب سایش‌اند و باعثِ فرسوده‌شدن سنگ بستر می‌شوند. این عمل مشابه سمباده‌زنی قطعه‌ای چوب است. نتیجۀ این فرآیند صیقلی‌شدن یا خراشیدگی سطوح سنگی، تشکیل پودر آردمانند سنگ، و ایجاد خراش‌ها یا شیار[۱۳]هایی است که نشان‌دهندۀ جهت حرکت یخ‌اند.
فروریزش[۱۴] نوعی فرسایش یخچالی[۱۵]، شامل ازجا کنده‌شدن و جابه‌جایی قطعاتی از سنگ بستر، است که طی فرآیند یخ‌زدگی ـ ذوب[۱۶] در امتداد درزشکست[۱۷] سست شده‌اند. گسترده‌ترین دورۀ فرسایش یخچالی معاصر در دورانِ پلئیستوسن ۱.۶میلیون تا ۱۰هزار سال قبل بوده است. در دورۀ کواترنری، طی بیش از ۲ تا ۳میلیون سال کلاهک‌های یخ‌قطبی[۱۸] بارها پیشروی و عقب‌نشینی کردند. رویدادهای یخچالی قدیمی بسیاری در آثار زمین‌شناسی گزارش شده است. قدیمی‌ترین این رویدادها در دورۀ پرکامبرین میانی (۴.۶ میلیارد تا ۵۲۰میلیون سال قبل)، و وسیع‌ترین دورۀ یخچالی در ازمنۀ پرمو ـ کربونیفر اتفاق افتاده است. عارضۀ معمولِ فرسایش یخچالی ناوۀ یخچالی[۱۹] است. دره‌های معلق با آبشارهای فرعی‌شان دره‌های Uشکل کوچک‌تری‌اند که به دره‌های Uشکل بزرگ‌تر متصل شده‌اند و میزان پایین‌رفتنِ سطح زمین براثر فرسایش یخچالی حدود ۰.۰۵ تا ۲.۸ میلی‌متر در سال برآورد شده است. این میزان دَه تا بیست برابر فرسایش رودخانه‌ای است. زمین‌چهرهای رسوبی دَه درصد از سطح کرۀ زمین را پوشانده‌اند. فرآیندهای پیرایخچالی نتیجۀ یخبندان[۲۰] و کنشِ برف در مناطق حاشیه‌های ورقۀ یخ است. هوازدگی یخبندان[۲۱] و خاک‌سُره[۲۲] از مهم‌ترین فرآیندهای پیرایخچالی‌اند. هوازدگی یخبندان (تکرار یخبندان و ذوب یخ در درزه‌های سنگ‌ها) در سطوح ضعیف و درزها اتفاق می‌افتد و موجب تشکیل واریزه[۲۳] (سنگ‌های خردشده براثر یخبندان) می‌شود.