مثلثات (ادبیات)
(جمع مُثَّلَّثه به معنای سه‌تایی) در شعر سنتی فارسی، شعری که در سه زبان سروده شده باشد. در این شکل، معمولا بخشی از شعر به زبان عربی، بخشی به فارسی و بخش دیگر به گویشی محلی سروده می‌شود.
معروف‌ترین مثلثات ادبیات فارسی شعری‌ست از سعدی در قالب مثنوی و مشتمل بر 18 بند و مجموع 54 بیت. از هرسه بند این مثنوی به ترتیب بیت اول به عربی، بیت دوم به فارسی و بیت سوم به گویش شیرازی زمان شاعر است. مضمون اندرزگونۀ بیت‌های عربی این مثنوی که در بحر هزج پرداخته شده در ابیات فارسی و شیرازی تکرار می‌شود. جز سعدی از حافظ و شاه داعی شیرازی نیز یک غزل به این شکل در دست است. خلاف مثنوی سعدی که نظم مشخصی در آمدن ابیات فارسی و عربی و شیرازی دارد، غزل حافظ ملغمه‌ای از ابیات و مصرع‌هایی به فارسی و عربی و شیرازی‌ست، اما غزل شاه داعی شیرازی در نه بیت و سه بند سروده شده: در هربند بیت اول به لهجۀ شیرازی، بیت دوم به فارسی و بیت سوم به عربی‌ست.
نمونۀ شعرها
- و انتظار بمردم نه هاجه ساقی جام/ مغر ببوت دل تیره صاف و روشن جام
بیار آتش عشق و پخته کن درویش/ که سوختم به غم آن‌که چند باشم خام
افض علی و انعم بما اجدت لهم/ و لا اقول کمن ضن خصص الانعام (سه بیت اول غزل شاه داعی شیرازی)
- ان استحسنت هذا القول بعدی/ قل اللهم نور قبر سعدی
چه باشد گر ز رحمت پارسایی/ کند در کار درویشی دعایی
که خیرت بوازی ثخنی کت اشنفت/ بگی رحمت و سعدی باکش ای گفت (سه بیت آخر مثنوی سعدی)
- سبت سلمی بصدغیها فؤادی/ و روحی کل یوم لی ینادی
نگارا بر من بی‌دل ببخشای/ و واصلنی علی رغم الاعادی
حبیبا در غم سودای عشقت/ توکلنا علی رب العباد
امن انکرتنی عن عشق سلمی/ تز اول آن روی نهکو بوادی
که همچون مت ببو تن دل وای ره/ غریق العشق فی بحر الوداد
غم این دل بواتت خورد ناچار/ وغرنه او بنی آنچت نشادی
نگارا در غم سودای عشقت/ توکلنا علی رب العباد
به پی ماچان غرامت بسپریمن/ غرت یک وی روشتی از امادی
دل حافظ شد اندر چین زلفت/ بلیل مظلم و الله هادی (غزل حافظ)
- دیوان حافظ، تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی، چاپ دوم: 1375.
- کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، [تهران]: کتابفروشی موسی علمی، بی‌تا
- شرح غزل مثلثی از شاه داعی شیرازی