قانون (نشریه)
قانون (نشریه)
نشریۀ سیاسی، اجتماعی، انتقادی، چاپ لندن. نخستین نشریۀ فارسی‌زبان اروپا بود که در لندن به‌چاپ رسید. اولین شمارۀ قانون به مدیریت میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، در اول رجب ۱۳۰۷ق (۱۳ اسفند ۱۲۶۸ش) منتشر شد و به‌گونه‌ای نامرتب هفت سال ادامه یافت. اولین شماره، پس از ۵۲ روز، با پست از لندن به تهران فرستاده شد و روشنفکران را حیرت‌زده و دولت را برآشفته کرد. از این‌رو خیلی زود ورود و خواندن قانون ممنوع شد و عده‌ای به جرم ارتباط با این روزنامه دستگیر شدند و تعدادی، از جمله حاج سیاح، میرزا نصرالله، و منشی میرزا ملکم‌خان، به‌قتل رسیدند. از کسانی که در اوایل انتشار قانون با آن همکاری می‌کردند می‌توان از سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزا آقاخان کرمانی نام برد. سرلوحۀ قانون به خط نستعلیق نوشته شده، و ضبط لاتینی آن (Kanoun) به خط گوتیک در سرلوحۀ انگلیسی صفحۀ آخر آمده است. ترجمۀ آن (The Law) نیز در زیر اسم روزنامه دیده می‌شود. به‌علاوه برای تزیین حاشیه‌ها نشان‌های ماسونی به‌کار رفته است (ملکم خان در فرانسه به ماسون‌ها پیوسته بود). قانون در چهار صفحۀ دوستونی با چاپ سربی انتشار می‌یافت. زیر نام قانون، شعار سه‌کلمه‌ای «اتفاق. عدالت. ترقی» هدف از انتشار آن را نشان می‌دهد. قانون خود را روزنامه‌ای آزاد و طرفدار آزادی قلم می‌خواند. دست‌کم ۴۱ شماره از آن به‌چاپ رسیده، ولی شماره‌های ۱۲ و ۱۳ و ۳۲ و ۳۳ دیده نشده است. دورۀ قانون سه‌‌بار در ایران تجدیدچاپ شده است و آخرین‌بار در ۱۳۵۷ش انتشارات امیرکبیر، به کوشش هما ناطق، چاپ آن را عهده‌دار بود. شمارۀ ششم قانون تاریخ اول ذی‌حجۀ ۱۳۰۷ق را دارد، بنابراین در ابتدا ماهانه منتشر می‌شده است. پس از این شماره، هیچ‌یک از شماره‌های قانون تاریخ انتشار ندارد. از قرائن برمی‌آید که تا دو سال پس از مرگ ناصرالدین شاه چاپ می‌شد و آخرین شمارۀ آن در ۱۳۱۵ق نشر یافته است. در ۱۴۸ صفحه‌ای که از این روزنامه در دست است، بیش از ۲۰۰ دشنام و لحن زشت دیده می‌شود. از نظر رعایت‌نکردن عفت کلام، در میان روزنامه‌های کهن ایران ممتاز است. نثر آن بسیار ساده و عامه‌فهم بوده است. محمدتقی بهار از نثر ملکم با عنوان «مکتب ملکم» یاد کرده است. ملکم‌خان روزنامه را ارگان انجمن «آدمیت» معرفی می‌کند و اعضای آن را «آدم» و مسئولان این تشکیلات را «امین» و «امینه» می‌نامد و، به طبع، هرکه «آدم» نیست لاجرم «حیوان» است. قانون، نخستین روزنامۀ فارسی‌زبان است که به نقش زنان در جامعه اهمیت می‌دهد و تعلیم و تربیت و آموزش را توصیه می‌کند و آنان را در مبارزات اجتماعی سهیم می‌داند. تمام اخبار قانون مربوط به ایران بود، و به خبرها و گزارش‌های جهان نمی‌پرداخت. قانون خواستار تجدد سیاسی و اجتماعی و اقتصادی بود. در اوایل مشروطه، یکی از آزادی‌خواهان، هاشم ربیع‌زاده، ۲۵ شماره از قانون را در تهران از نو چاپ کرد و بنابراین به‌جای دورۀ کامل قانون، که در کتابخانۀ کیمبریج محفوظ است، در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی ایران همین دورۀ تجدیدچاپ‌شده موجود است. همسر میرزا ملکم‌خان دورۀ کامل قانون را به ادوارد براون هدیه کرد و پس از مرگ براون به کتابخانۀ کیمبریج سپرده شد.