بیماری

بیماری (disease)
شرایطی که وضعیت طبیعی یک موجود زنده را برهم‌زده یا به آن آسیب می‌رساند. بیماری‌ها ممکن است در تمام موجودات زنده بروز نمایند و معمولاً بر عملکرد سلول‌ها، بافت‌ها، اندام‌ها یا نظام‌ها اثر می‌گذارند. بیماری‌ها معمولاً با علائم و نشانه‌های خاصی مشخص می‌شوند و ممکن است خفیف و کوتاه‌مدت ـ همچون سرماخوردگی معمولی ـ یا آن‌ قدر شدید باشند که تمام یک‌ گونه را از بین ببرند ـ مانند بیماری نارون هلندی. بیماری‌ها را می‌توان به دو دسته مسری و غیرمسری تقسیم کرد. عامل بروز بیماری‌های مسری ریزسازواره‌هایی (میکروب‌های بیماری‌زایی) همچون باکتری و ویروس هستند که به بدن حمله می‌کنند؛ آن‌ها ممکن است در میان یک گونه شایع یا میان یک یا چندگونه منتقل شوند. بقیۀ بیماری‌ها را می‌توان بیماری‌های غیرمسری به‌شمار آورد. بروز این‌ گونه بیماری‌ها علل بسیاری می‌تواند داشته باشد: ممکن است بیماری‌های ارثی (بیماری‌های مادرزادی) باشند؛ می‌توانند براثر بلع یا جذب مواد مضر مانند سموم به‌وجود آیند؛ ممکن است ناشی از سوء‌تغذیه یا عدم رعایت صحیح بهداشت باشند؛ یا احتمالاً به‌‌دلیل بروز جراحت یا کهولت به‌‌وجود آیند. دلایل بروز برخی بیماری‌ها هنوز ناشناخته‌اند. برخی از بیماری‌ها بیشتر در مناطق جغرافیایی یا آب و هوای خاصی در جهان بروز می‌کنند این نوع بیماری‌ها بومی‌اند. مثلاً، بیماری خواب افریقایی که مگس تسه‌تسه منتقل می‌کند، بیشتر در مناطق بسیار گرم و مرطوب افریقا یافت می‌شود. به‌همین‌ترتیب، مالاریا، از بیماری‌هایی است که از طریق پشه شایع می‌شود، و معمولاً در آب راکد یا لجن‌زار یافت می‌شود که زمینه‌های پرورش این حشره را فراهم می‌کنند. بیماری‌های دیگر ممکن است فصلی باشند ـ همچون آنفلوانزا که بیشتر در فصل زمستان بروز می‌کند یا بیماری‌های روده‌ای که ناشی از آلودگی غذا در تابستان است. برخی از گروه‌های سنی ممکن است بیشتر در معرض ابتلا به برخی بیماری‌ها باشند که ازجمله سرخک در کودکان، مننژیت در جوانان و بیماری اکلیلی در سالمندان است. بیماری‌های دیگر ممکن است فقط در گونه‌های نژادی خاصی بروز کنند و معمولاً منشأ ژنتیکی دارند، که نمونه آن بیماری سلولِ داسی‌شکل است که بیشتر در میان سیاه‌پوستان افریقایی‌الاصل یافت می‌شود. بیماری‌های دیگر، همچون سیاه شش یا بیماری پنوموکونیوز کارگران معدن زغال‌سنگ ناشی از خطرات شغلی هستند؛ برخی از بیماری‌های «جدید» طی سالیان اخیر ظاهر شده‌اند، همچون بیماری سندرم ساختمان و بیماری لژیونر که ناشی از طراحی ساختمان‌های معاصر است، درحالی‌‌که علت بروز ام‌ای (التهاب مغز و نخاع) یا سندرم خستگی مزمن هنوز ناشناخته است.

بیماری‌های مسری. در انسان‌ها، عفونت ناشی از ریزسازواره‌ها (میکروب‌های بیماری‌زا) شایع‌ترین علت بروز بیماری است. طبق گزارشی در دهۀ ۱۹۹۰ که توسط سازمان بهداشت جهانی تهیه شده بود، مرگ‌ومیر ۱۷میلیون نفر، یعنی یک‌سوم کل مرگ‌ومیر در یک سال، براثر ابتلا به بیماری‌های عفونی است. میکروب‌های بیماری‌زا، انگل‌هایی هستند که به برخی از سلول‌ها و بافت‌های بدن مسلط شده و از آن‌ها برای رشد و تولیدمثل خود استفاده می‌کنند. در این روند، سلول‌ها و بافت‌ها صدمه‌ دیده یا نابود می‌‌شوند که منجر به بیماری بدن میزبان می‌شود. این میکروب‌های بیماری‌زا موجب بروز بیماری‌هایی می‌‌شوند که از عفونت‌های جزئی پوست تا اختلالات مهلک داخلی در نوسانند. میکروب‌های بیماری‌زا از راه‌های مختلفی وارد بدن می‌شوند: از طریق پوست، به‌خصوص بریدگی‌ها یا زخم‌ها؛ از طریق دستگاه تنفسی ـ مثلاً ویروس‌های سرماخوردگی و آنفلوانزا که از طریق هوا در قطرات رطوبت منتقل شده و از راه تنفس وارد بدن می‌شوند؛ در غذا یا آب ـ باکتری‌هایی که موجب مسمومیت غذایی می‌شوند به‌همراه غذا به درون لوله گوارشی برده می‌شوند؛ ویروس‌های پولیومیلیت (فلج اطفال) می‌توانند از طریق آب منتقل شوند؛ توسط ناقل‌ها (ارگانیسم‌هایی که میکروب‌های بیماری‌زا را به بدن میزبان منتقل می‌کنند) ـ مانند بیماری هاری که از بزاق دهان پستانداران منتقل می‌شود. (یک پستاندار آلوده که ویروس هاری را به پستانداران دیگر منتقل می‌کند، ناقل هاری است). بیماری‌های مسری را می‌توان بنابر نوع میکروب‌های بیماری‌زا و علل بروز آن‌ها طبقه‌‌بندی کرد: رایج‌ترین میکروب‌های بیماری‌زا باکتری‌ها و ویروس‌ها هستند، اما قارچ‌ها، تک‌سلولی‌ها و کِرم‌ها نیز می‌توانند عامل بروز بیماری‌های عفونی باشند. انواع معدودی از قارچ‌ها روی پوست انسان زندگی می‌کنند که موجب بروز قارچ انگشتان پا، قارچ کچلی و دیگر بیماری‌های عفونی می‌شوند. قارچ‌های بیماری‌زا همچنین می‌توانند موجب بروز التهاب مغزی و نوعی بیماری ریوی به نام هیستوپلاسموز شوند. تک‌سلولی‌های بیماری‌زا عمدتاً در مناطق حاره‌ای مشاهده می‌شوند و به بروز بیماری‌هایی همچون اسهال‌ خونی آمیبی می‌انجامند که یک عفونت روده‌ای است. عفونت‌های ناشی از کرم نیز موجب بروز بسیاری از بیماری‌های خطرناک مناطق حاره می‌شود، ازجمله، فیل پایی، کوری رودخانه، و شیستوزومیاز.

کنترل بیماری‌های عفونی. بدن انسان دارای نظام‌های دفاعی طبیعی بسیاری در مقابل ورود میکروب‌های بیماری‌زاست. به‌عنوان مثال، انعقاد خون یک بریدگی یا زخم را بسته و بنابراین مانع از ورود میکروب‌ها به درون بدن می‌شود. بدن همچنین دارای موانع شیمیایی علیه عفونت است همچون اشک که نه‌تنها مواد خارجی را از چشم پاک می‌کند، بلکه حاوی آنزیم‌هایی است که بسیاری از میکروب‌های متعارف را از بین می‌برد. به‌علاوه، غشای بافت‌های مخاطی مواد شیمیایی دفاعی ترشح می‌کنند. حس‌های بویایی و چشایی بدن نیز اغلب می‌توانند وجود باکتری را در غذا پیش از آن‌که انسان مقادیر مضر از آن را ببلعد، تشخیص دهند. هر باکتری که وارد معده شود ممکن است توسط اسید هیدروکلریک موجود در شیره گوارشی معده ازبین برود. میکروب‌های بیماری‌زایی که بتوانند به نظام‌های دفاع بدن نفوذ کنند خارجی شناخته شده و از سوی آنتی‌بادی‌هایی که سلول‌های سفید موجود در خون تولید می‌کنند، مورد حمله قرار می‌گیرند. پزشکی نوین واکسن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌های بسیاری تولید کرده که می‌تواند به سازوکار‌های دفاعی بدن کمک کند یا هنگامی که این سازوکارها مؤثر واقع نمی‌شوند، وارد عمل شوند. برخی از واکسن‌ها علاوه‌بر کاستن از نشانه‌های بیماری، از آن‌ها جهت اقدامات پیشگیرانه نیز استفاده می‌شود ـ مثلاً، مصون‌سازی دوران کودکی نظیر سرخک و سیاه‌سرفه و واکسن‌های آنفلوانزا که در آغاز زمستان به سالمندان و افراد آسیب‌پذیر داده می‌شود.

بیماری‌های غیر مسری. این اصطلاحی کلی است که همۀ اختلالاتی را که علت بروز آن‌ها میکروب‌های بیماری‌زا نیستند دسته‌بندی می‌کند. این بیماری‌ها عبارت‌اند از بیماری‌های ناشی از ازکارافتادگی بافت‌ها یا اندام‌ها، نقص‌های مادرزادی، سوء‌تغذیه، عوامل ناشی از محیط زیست و خطرات شغلی و بیماری‌های ناشی از فشارهای روحی و تنش‌ها.

بیماری‌های مادرزادی و ژنتیکی. این بیماری‌ها اختلالاتی هستند که هنگام تولد وجود دارند. بیماری‌های مادرزادی هنگامی بروز می‌کنند که جنین در رحم است ـ مثلاً، بیماری ممکن است از عفونتی که مادر طی دوران بارداری داشته ناشی شده باشد، مثل سرخجه که می‌تواند موجب به‌دنیاآمدن نوزادی با نارسایی قلبی، عقب‌ماندگی ذهنی یا اختلالات دیگر شود. دیگر مشکلات مادرزادی هنگامی بروز می‌کند که مادر داروها یا مواد شیمیایی خاصی را بخورد یا در تماس با آن‌ها باشد، یا طی دوران بارداری در معرض تشعشع قرار گیرد. بیماری‌های ژنتیک یا وراثتی نقص‌هایی را دربر می‌گیرد که از یکی از والدین یا هر دو منتقل شده باشد، که نظیر آن سندرم داون، هموفیلی و کم‌خونی یاخته‌ای داسی‌شکل است. اغلب بیماری‌های ژنتیکی و مادرزادی هنگام تولد یا در اوایل کودکی آشکارند یا نمود ظاهری می‌یابند، اما در برخی موارد، بیماری وراثتی ممکن است تا سال‌ها بعد هیچ نشانه‌ای بروز ندهد. روی‌هم‌رفته، حدود دو درصد از کل نوزادان با بیماری‌های خطرناک متولد می‌شوند. بیماری‌های تحلیل‌برنده: این بیماری‌ها با اختلالات درازمدتی همراه‌اند که به نابودی تدریجی بافت‌ها و اندام‌ها می‌انجامد. بیشتر نیز در بزرگسالان، به‌خصوص کهنسالان بروز می‌کنند. بیماری‌های تحلیل‌برنده متداول، بیماری‌های قلبی ـ عروقی و آرتروز هستند. بیماری‌های قلبی‌ ـ عروقی که قلب و رگ‌های خونی را مبتلا می‌سازند، شامل آترواسکلروز، فشار خون بالا، حملات قلبی و سکته مغزی است. آرتروز روماتوئید که علت بروز آن هنوز ناشناخته است در تمام سال‌‌های زندگی بروز می‌کند، با این حال، بیشتر در افراد میانسال شیوع دارد. پیامد این بیماری درد و تورم در بسیاری از مفاصل بدن است و گاه به تغییرشکل مفاصل و فلج می‌انجامد. استئوآرتریت (التهاب مفاصل) ناشی از فرسایش و پارگی مفاصل، به‌خصوص مفاصل زانو، لگن و انگشتان است. این بیماری بیشتر در میانسالان بروز می‌کند، هرچند ممکن است در جوانان به‌خصوص ورزشکاران حرفه‌ای نیز بروز کند. این بیماری به‌ندرت موجب فلج‌شدن می‌شود با این‌حال، درد ممکن است کاملاً مانع از فعالیت فرد مبتلا شود.

بیماری‌های محیطی و شغلی. بسیاری از عوامل محیطی، نظیر آلودگی هوا و زمین (به‌وسیلۀ ضایعات) می‌تواند موجب بیماری‌های خطرناک شود. آلودگی هوای ناشی از نشت مواد صنعتی و گاز و دود وسایط نقلیه می‌تواند موجب تحریک و سوزش چشم و بینی شود و نیز فرد را به اختلالات تنفسی همچون آمفیزم، برونشیت و دیگر بیماری‌های ریه مبتلا سازد. نشت ضایعات کارخانه‌ای و کودهای شیمیایی در آبراهه‌ها موجب آلودگی آب آشامیدنی شده و به بروز بیماری‌های خطرناک می‌انجامد. اختلالات دیگری که در شمار بیماری‌های محیطی دسته‌بندی می‌شوند ممکن است خودآزاری باشند، مانند، اعتیاد به توتون، مشروبات الکلی و مواد مخدر. زیاده‌روی در کاربرد این مواد می‌تواند موجب بروز انواع بیماری‌های خطرناک نظیر بیماری‌های قلبی، آسیب‌های مغزی و کبدی و سرطان شود. بیماری‌های شغلی ممکن است ناشی از خطرات محیط کار صنعتی باشند. ازجمله این خطر قرارگرفتن در معرض اشعه و مواد شیمیایی سمّی، آلودگی صوتی ناشی از ماشین‌آلات، آمدوشد و پرواز هواپیما یا استنشاق و جذب مواد مضر موجود در محیط کار صنعتی از کشاورزی گرفته تا صنایع پارچه‌بافی است. این مواد موجب بروز اختلالات مزمن در دستگاه‌های عصبی و سوخت‌وساز بدن شده و منجر به ابتلا به بیماری‌های خطرناک طولانی یا حتی دوره‌ای می‌شود. سیاهۀ بیماری‌های حرفه‌ای و محیطی می‌تواند به مشکلاتی با شدت کمتر اشاره کند، که ازجمله می‌توان آر اس‌ آی (آسیب ناشی از فشارهای دائمی) را که به‌ویژه در میان کاربران رایانه درحال گسترش است، نام برد.

بیماری‌های ناشی از سوء‌ تغذیه. این بیماری‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: بیماری‌های ناشی از سوء‌ تغذیه درجه یک که نتیجۀ مستقیم تأمین ناکافی یک مادۀ غذایی ضروری است و بیماری‌های ناشی از سوء ‌تعذیۀ درجه دو که نتیجۀ ناتوانی بدن در بهره‌گیری کافی از مواد غذایی ضروری است. این امر ممکن است ناشی از ناتوانی بدن در جذب مواد غذایی، یا ناتوانی در انجام فعل‌وانفعال‌های شیمیایی بر روی مواد غذایی پس از جذب آن‌ها باشد. در کشورهای فقیرتر جهان سوم و ملل درحال‌توسعه، بیماری‌های ناشی از سوءتغذیه درجه یک در اکثر موارد بومی مناطقی هستند که فقر و قحطی در آن‌ها رایج است، یا مناطقی که رژیم غذاییِ غالب، فاقد مواد غذایی ضروری است. به‌‌عنوان مثال، بری‌بری ـ بیماری ناشی از سوء‌تغذیه که از فقدان تیامین، ویتامین (ب)، در غذا ناشی می‌شود ـ در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ در جوامعی شایع بود که در آن‌ها برنج پوست‌کنده یا گندم کاملاً آسیاب‌شده غذای اصلی مردم را تشکیل می‌داد. غنی‌سازی غذا به رفع این بیماری از مناطق مرفه‌تر کمک کرد، اما هنوز هم در جوامع دورافتاده‌تر و فقیرتر شایع است. کِرتینیسم در مناطقی دیده می‌شود که در آن‌ها کمبود شدید یُد و درنتیجه گواتر بومی، طی چندین نسل شایع بوده است. شیوع کرتینیسم بومی در بخش‌هایی از نپال، آند، جمهوری دمکراتیک کنگو (زئیر سابق) و گینۀ ‌نو مشاهده شده است، و در برخی کشورها ۱ـ۵ درصد جمعیت به این بیماری مبتلا هستند. کم‌خونی فقر آهن، که در آن سلول‌های قرمز خون به‌طور غیرطبیعی مقدار هموگلوبین آن‌ها پایین است، در تمام کشورهای جهان دیده شده‌اند. در خاورمیانه، افریقا، و آسیا تا ۲۰ درصد جمعیت از کم‌خونی رنج می‌برند. این بیماری هنوز هم در کشورهای پیشرفته، به‌خصوص در میان زنانی که در سن باروری هستند شایع است. کمبود آهن ممکن است ناشی از رژیم غذایی کم آهن، جذب ناکافی مواد معدنی به‌دلیل ابتلا به بیماری یا ازدست‌دادن جبران‌ناپذیر آهن ناشی از قاعدگی یا خون‌ریزی‌های دیگر باشد. کم‌خونی مهلک که ناشی از کمبود ویتامین ب۱۲ است معمولاً یک بیماری وراثتی درجه دو است و ناشی از فقدان عامل درونی مورد نیاز برای جذب این ویتامین است. به‌هرحال، در گیاه‌خوارانی که چند سال بدون مصرف غذاهای حیوانی حاوی ویتامین ب۱۲ زندگی کرده‌اند نیز این بیماری دیده می‌شود و در این موارد، بیماری درجۀ یک تلقی می‌شود. در کشورهای پیشرفته و ثروتمند‌تر جهان، در بسیاری از موارد، بیماری‌های ناشی از سوء‌تغذیه درجه اول، توسط خودِ فرد ایجاد شده و نتیجۀ مستقیم رژیم‌های لاغری و کم‌کردن وزن است، که در آن‌ها مواد غذایی ضروری از رژیم غذایی اولیه حذف می‌شوند. هنگامی‌که وسواس غذایی به افراط گراید، همچون پُر اشتهایی روانی و کم‌اشتهایی عصبی، بدن به اختلالات شدید و حتی جبران‌ناپذیری دچار می‌شود که در غیر این‌ صورت می‌توانست سالم باشد.