جنگ جهانی اول

جنگ جهانی اول (World War I)

حمله روسيه در جنگ جهاني اول

جنگ میان دولت‌های اروپای مرکزی (آلمان، اتریش‌ـ ‌مجارستان، و متحدانشان) به نام متحدین از یک طرف، و متفقین یعنی اتفاق مثلث (بریتانیا، فرانسه، و روسیه) و متحدانشان ازجمله امریکا از طرف دیگر (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸). در این جنگ حدود ۱۰میلیون تن کشته و دو برابر این تعداد زخمی شدند. جنگ جهانی اول در جبهه‌‌های شرقی و غربی اروپا، در خاورمیانه و افریقا، و در دریا جریان داشت. اسباب عمدۀ جنگ عبارت بود از ۱. ملی‌گرایی و موانع بازرگانی ناشی از رقابت بر سر بازارها و مستعمرات در سطح جهان. ۲. نظامی‌گری و توسعه‌طلبی آلمان. مبتنی‌بر ترس عمیق آلمان از «خطر روسیه». قتل مهین‌دوک فرانتس فردیناند ولیعهد اتریش در ۲۸ ژوئن ۱۹۱۴ در سارایوو مرکز بوسنی به‌دست دانشجویی بوسنیایی با نام گاوریلو پرینسیپه، با پشتیبانی سازمان‌ ملی‌گرای صرب «دست سیاه»، بهانۀ لازم را برای شروع جنگ فراهم آورد. درپی آن، اتریش به صربستان ابتدا اتمام حجت (۲۳ ژوئیه ۱۹۱۴) و سپس اعلان جنگ داد (۲۸ ژوئیه ۱۹۱۴). با حملۀ نیروهای اتریشی به بلگراد جنگ در‌گرفت و چون روسیه قوای خود را بسیج کرد آلمان به روسیه و سپس به فرانسه اعلان جنگ داد و به کشور بی‌طرف بلژیک هجوم برد (۴ اوت) و به‌دنبال آن بریتانیا به آلمان اعلان جنگ داد. بدین‌سان آتش جنگ در جبهه‌های مختلف اروپا و سپس آسیا و نقاط دیگر شعله‌ور شد.

سال ۱۹۱۴. در این سال در جبهۀ غربی، آلمانی‌ها در بلژیک به‌سرعت پیش رفتند و در ۲۰ اوت بروکسل را گرفتند و آنگاه پیشروی خود را ادامه دادند و با عقب‌راندن فرانسویان و نیروهای اعزامی بریتانیا به چند کیلومتری پاریس رسیدند (۶ سپتامبر). اما متفقین در مارن به ضد حمله پرداختند و آلمانی‌ها را به‌عقب راندند و پاریس را از خطر سقوط نجات دادند. سپس در ۱۳ سپتامبر به مواضع آلمانی‌ها در اِن حمله کردند. پس از کشاکش‌ها و نبردهایی چند رفته‌رفته خطوط دفاعی طرفین میان رَنس و کوه‌های آلپ تثبیت شد و طرفین در سنگرها استقرار یافتند و کشمکش به جنگ‌های خندقی منحصر شد. در جبهۀ شرقی روسیه حملۀ سنگینی را به پروس شرقی آغاز کرد، نیروهای آلمان عقب‌نشینی کردند و نگرانی شدیدی در برلین حکمفرما شد. اما پس از انتصاب پاول فون هیندنبورگ به فرماندهی کل قوای آلمان در جبهۀ شرقی، و انتخاب اریش فون لودندورف به‌سمت ریاست ستاد او با تغییر آرایش نیروهای آلمانی در نبرد تاننبرگ در ۳۰ اوت سپاه دوم روسیه به‌کلی نابود و سپاه اول روسیه به آن سوی مرز عقب رانده شد. در دریاها با توجه به برتری نیروی دریایی بریتانیا، برتری با متفقین بود. در ۲۲ اوت ژاپن به دول مرکزی یا متحدین اعلان جنگ داد. در نوامبر آلمانی‌ها از پایگاه خود در چینگ‌دائو در چین بیرون رانده شدند و سربازان استرالیایی و نیوزیلندی مستعمرات آلمان در اقیانوس آرام را تصرف کردند. در افریقا از میان مستعمرات آلمان توگولند در ۲۷ اوت و کامرون در ۲۷ سپتامبر به‌دست متفقین افتاد. در نوامبر ۱۹۱۴ دولت عثمانی به صف متحدین یعنی آلمان و اتریش پیوست و بدین‌سان دامنۀ جنگ تا آسیای غربی و حدود ایران گسترش یافت.

سال ۱۹۱۵. در این سال جنگ در جبهۀ غربی بیشتر به‌صورت جنگ سنگری بود و با حملۀ آلمانی‌ها در فلاندر، نخستین‌بار گاز سمی کلر در جنگ به‌کار رفت. در ۱۹۱۵ کانون اصلی جنگ از جبهۀ غربی به جبهۀ شرقی انتقال یافت؛ نیروهای آلمانی در خاک لهستان پیش رفتند و روس‌ها را از لهستان بیرون راندند (اوت ۱۹۱۵). با ورود ترکیۀ عثمانی به جنگ راه‌های ارسال تدارکات از سوی متفقین به روسیه قطع گردید و صربستان بیش از پیش در انزوا قرار گرفت. متفقین برای ایجاد ارتباط با روس‌ها از راه دریا به تنگه‌های داردانل و بوسفور و سپس به شبه‌جزیرۀ گالیپولی در ترکیه یورش بردند، ولی پس از نبردهایی سخت و طاقت‌فرسا کاری از پیش نبردند و گالیپولی را تخلیه کردند. در این سال همچنین نیروهای آلمان و اتریش و بلغارستان به صربستان حمله و این سرزمین را اشغال کردند. متفقین به درخواست یونان که خود را از ناحیۀ متحدین در خطر می‌دید ۱۵۰هزار سرباز را به سالونیک فرستادند (سپتامبر ۱۹۱۵). در ۱۹۱۵ همچنین ایتالیا به متفقین پیوست و حملاتی را به مواضع اتریشی‌ها به‌راه انداخت که حاصل چندانی نداشت. در خاورمیانه نیروهای بریتانیایی اعزامی از هند بصره را گرفتند (نوامبر ۱۹۱۴) و سپس به‌‌سوی بغداد پیشروی کردند و کوتُ‌العِماره را گرفتند (۲۹ ژوئیۀ ۱۹۱۵) و تا تیسفون پیش رفتند (۲۲ نوامبر ۱۹۱۵)، ولی در این‌جا پس از نبردی سنگین با سپاهیان عثمانی وادار به عقب‌نشینی به کوت‌العماره شدند (دسامبر ۱۹۱۵) و در آن‌جا به محاصرۀ ترکان در‌آمدند و در ۲۹ آوریل ۱۹۱۶ تسلیم شدند.

سال ۱۹۱۶. در آغاز این سال آلمانی‌ها با یورش به دژ فرانسویان در وردن نبردی را آغاز کردند که به شدیدترین و هولناک‌ترین نبرد جنگ جهانی اول تا این زمان مبدّل شد و به‌رغم تلفات بسیار سنگین طرفین حاصلی برای آلمانی‌ها نداشت و وردن همچنان در دست فرانسویان ماند. نبرد سوم (از اول ژوئیه تا ۱۸ نوامبر ۱۹۱۶) در جبهۀ غربی نیز نبردی بسیار خونین بود که با حملۀ متفقین آغاز گردید و در آن متفقین، به بهای دادن بیش از ۱میلیون کشته و زخمی، تنها ۱۳ کیلومتر پیشروی کردند. تلفات آلمانی‌ها در این نبرد دست کمی از تلفات متفقین نداشت. از ویژگی‌های نبرد سوم به میدان آوردن تانک‌ها برای نخستین‌بار در جنگ بود. رومانی با دلگرمی از پیشروی روسیه در بوکووینا، در ۲۷ اوت به اتریش اعلان جنگ داد و به ترانسیلوانی یورش برد. اما نیروهای متحدین، به مقابله با ارتش رومانی برخاستند و آن را متوقف و سپس منهزم و در خاک رومانی پیشروی کردند و بخارست در ۵ دسامبر به‌دست آلمانی‌ها افتاد. در جبهۀ بالکان حملات متفقین یونان را از خطر نفوذ دشمن در امان داشت و بلغارها را به تخلیۀ موناستیر وادار کرد (۱۹ نوامبر). حملات نیروهای روسیه از قفقاز به آناتولی به سقوط ارزروم (۱۶ فوریه)، طرابزون (طرابوزان) (۱۸ مارس) و ارزنگان (ارزنجان) (۲۵ ژوئیه) انجامید. اعراب حجاز به رهبری حسین بن علی، شریف مکه، در ۱۹۱۶ بر‌ضد ترکان عثمانی شوریدند و مکه و جده را گرفتند و مدینه را به محاصره درآوردند. این شورش به تحریک و کمک تی ای لارنس بریتانیایی به‌سرعت تا دمشق گسترش یافت و در خطوط تدارکاتی ترکان اختلال ایجاد کرد. حملۀ سپاهیان عثمانی به مصر (اوت ۱۹۱۶) نیز به‌شکست انجامید. نبرد دریایی عمدۀ این سال نبرد ژوتلند میان ناوگان‌های بریتانیا و آلمان بود که به پیروزی قطعی هیچ یک از طرفین نیانجامید، ولی موجب توقف ناوگان آلمان در پایگاه‌های خود در باقی مدت جنگ شد.

سال ۱۹۱۷. در جبهۀ غربی آلمانی‌ها به خط دفاعی هیندنبورگ عقب نشستند و متفقین حملۀ گسترده‌ای را به این خط آغاز کردند. حملۀ فرانسه به نبرد دوم و فاجعه‌آمیز اِن انجامید (۱۶ آوریل تا ۲۰ مه) که در آن هر دو طرف تلفاتی سنگین دادند و درپی آن شورش‌هایی در ارتش فرانسه به‌وقوع پیوست. در فلاندر، بریتانیایی‌ها در تهاجمی گسترده به مسین خطوط دشمن را درهم شکستند. اما تهاجم بعدی، نبرد سوم ایپر (ژوئیه تا نوامبر) دستاوردی اندک برای متفقین داشت. در جبهۀ شرقی با درگیرشدن روسیه در انقلاب و جنگ داخلی و به قدرت‌رسیدن بلشویک‌ها در نوامبر ۱۹۱۷ آتش جنگ در جبهۀ شرقی فرو نشست و در دسامبر ۱۹۱۷ مذاکرات صلح میان دولت جدید روسیه و آلمان آغاز شد که به امضای پیمان برست ـ لیتوفسک در ۳ مارس ۱۹۱۸ انجامید. در جبهۀ ایتالیا در حالی‌که نبرد تا اکتبر ۱۹۱۷ روی هم رفته به‌نفع ایتالیایی‌ها جریان داشت آلمانی‌ها و اتریشی‌ها ایتالیایی‌ها را در کاپورِتّو شکست دادند (۲۴ اکتبر). در یونان پس از کش‌وقوس‌های فراوان شاه کنستانتین که به متحدین یا دول مرکزی متمایل بود از پادشاهی به‌نفع پسرش اَلکساندر کناره گرفت و یونان در کنار متفقین وارد جنگ شد. در بین‌النهرین نیز متفقین کوت‌العماره را در ۲۴ فوریه و بغداد را در ۱۱ مارس گرفتند. در فلسطین، غزه و بیت‌المقدس به‌دست سپاهیان بریتانیایی افتاد. در ۱۹۱۷ همچنین درپی غرق چند کشتی امریکا توسط زیردریایی‌های آلمان، امریکا رسماً وارد جنگ شد و به آلمان اعلان جنگ داد (۶ آوریل).

سال ۱۹۱۸. در این سال تهاجم بهاری آلمان در ۲۱ مارس با حمله‌ای گسترده به سپاه پنجم بریتانیا آغاز شد و بریتانیایی‌ها را به عقب‌نشینی واداشت. آلمانی‌ها با ادامۀ حملاتشان به مارن به نزدیکی پاریس رسیدند و فرانسویان همۀ آنچه را که از ۱۹۱۴ به‌دست آورده بودند از دست دادند. اما بعد از ورود نیروهای امریکایی به خاک اروپا، رفته‌رفته ورق برگشت و متفقین بر اوضاع چیره شدند و شروع به عقب‌راندن آلمانی‌ها در همۀ جبهه‌ها کردند. درپی پیشروی گستردۀ متفقین، متحدان آلمان به زانو در‌‌‌آمدند و اتریش ـ مجارستان در ۴ نوامبر قرارداد آتش‌بس یا متارکۀ جنگ جداگانه‌ای با متفقین به امضا رساند. در بالکان حملۀ متفقین مقاومت بلغارها را درهم شکست و قرارداد آتش‌بس در ۳۰ سپتامبر به امضا رسید. در خاورمیانه نیروهای ژنرال آلبنی در ۲۱ فوریه اریحا را گرفتند. دمشق در ۳۰ سپتامبر سقوط کرد، فرانسویان در ۷ اکتبر بیروت را گرفتند و حلب در ۲۰ اکتبر به‌دست متفقین افتاد. در این ضمن، قوای ژنرال سر ویلیام مارشال در امتداد دجله پیش رفتند و قوای عثمانی در موصل را به تسلیم واداشتند. قرارداد آتش‌بس در ۳۰ اکتبر به امضا رسید و قسطنطنیه (استانبول) در اول نوامبر به‌دست متفقین افتاد. در آلمان، با شکست‌های پی‌در‌پی نیروهای آلمانی ناخرسندی عمومی بالا گرفت و به آشوب‌ها و شورش‌هایی در سراسر کشور انجامید و دولتی جدید برای مذاکره با متفقین روی کار آمد. در آخر اکتبر مذاکرات متارکۀ جنگ آغاز شد. در ۹ نوامبر قیصر ویلهلم دوم کناره‌گیری کرد و سرانجام در ۵ صبح ۱۱ نوامبر قرارداد متارکۀ جنگ میان آلمان و متفقین به امضا رسید. طی چند سال بعد، شرایط صلح در مذاکرات و پیمان‌های جداگانه‌ای با هر یک از دول مرکزی منعقد و مخاصمات رسماً اعلام شد.

جنگ جهانی اول در ایران. دولت ایران با آغاز جنگ، بی‌درنگ بی‌طرفی خود را اعلام کرد. اما دولت‌های درگیر جنگ این بی‌طرفی را به‌هیچ گرفتند و از هرسو به خاک ایران حمله‌ور شدند. روس و انگلیس در یک طرف و دولت عثمانی، به یاری آلمان، در طرف دیگر بود. آلمان از نظر ایرانیان دولتی استعمارگر نبود و ایرانیان از این‌که می‌دیدند آلمان با روس و انگلیس ـ یعنی دو دشمن واقعی آن‌ها ـ وارد جنگ شده بود شادمان بودند و پیروزی آلمان را به یک معنی پیروزی خود می‌دانستند. یک سال پس از آغاز جنگ، کشتی‌های انگلیسی بوشهر را تصرف کردند. سه تن از سران دلیر تنگستان از این واقعه آگاه شدند و تصمیم گرفتند در مقابل نیروی بیگانه بایستند. عشایر قشقایی و کازرونی هم به مقابله با انگلیس‌ها پرداختند. در این میان یک آلمانی به نام واسْموس هم که عشایر ایران را به‌خوبی می‌شناخت به آن‌ها پیوست. نیروهای تنگستانی و تفنگچی‌های قشقایی با سپاهیان انگلیس به نبرد پرداختند. در شمال و غرب ایران هم لشکریان روسیه تزاری با نیروهای عثمانی که تا همدان به پیش آمده بودند به جنگ پرداختند. با انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه، نیروهای روسی خاک ایران را ترک کردند و با پایان جنگ در ۱۹۱۸ لشکریان عثمانی نیز از ایران خارج شدند، اما نیروهای انگلیسی تا ۱۹۲۱ همچنان در ایران باقی ماندند.

---