ختل
خُتّل
(یا: خُتّلان) ناحیه‌ای تاریخی و قدیمی در آسیای میانه، واقع در تاجیکستان کنونی، بر کرانۀ راست علیای رودخانۀ جیحون و میان رودخانۀ وخش (وخشاب) و شاخۀ اصلی جیحون موسوم به جریاب و رودپنج. این ناحیۀ بزرگ کوهستانی که تا سرچشمه‌های وخشاب امتداد داشت، سرزمینی خرم و حاصل‌خیز با رودخانه‌های فراوان و شهرها و روستاهای متعدد بود. محصولات آن عبارت بودند از غله، پنبه، انگور، خربزه، ریواس، لاجورد، انواع کارد و سوزن و حلویات. اسب و استر و رمه‌های گوسفند ختلانی مشهور بود و به‌ویژه اسب‌های ختلانی به نقاط مختلف صادر می‌شد. کرسی (مرکز) ختل شهر هُلبُک بود و سلطان ختلان در آن سکونت داشت. شهرهای مُنک (مونک) و هلاورد در این ناحیه از هلبک بزرگ‌تر بودند. پیش از اسلام شاهان ختلان را شیرختلان، ختلان‌شاه یا ختلان‌خدات می‌نامیدند. این نام‌ها در دورۀ اسلامی منسوخ شد. شاه ختلان در ۱۳۳ق به چین گریخت. شاهان ختلان در دورۀ سامانیان متحدان آن دولت بودند و در دورۀ غزنویان خراجگزار آن دولت شدند. ختل به‌سبب مجاورت با دولت ایلک‌خانی، دائماً در معرض غارتگری‌های آنان قرار داشت و آسیب‌های بسیار می‌دید. شاهان ختل در قرن ۶ق نسب خود را به بهرام گور می‌رسانیدند. در نیمۀ دوم قرن ۸ق، ختلان یکی از ممالک کوچکِ حاصل از تجزیۀ دولت جغتای بود. پادشاه ختل، کیخسرو، به جرم همدستی با خوارزمشاه، به فرمان امیرتیمور کشته شد (۷۷۳/۷۷۴ق) و امیرتیمور حکومت ختلان را به فرزند شیربهرام از خویشاوندان کیخسرو سپرد. سلطان محمود، پسر کیخسرو، همچنان در زمرۀ اتباع تیمور باقی ماند. ختلان در دورۀ شیبانیان بخشی از قلمرو آنان بود، و در دورۀ استیلای ازبکان کلاب نامیده می‌شد.