دبه
دُبِّه (Dubhe)
(یا: آلفا دُبّ اکبر[۱]) دومین ستارۀ درخشان صورت فلکی دبّ اکبر. نام آن برگرفته از عبارت عربی ظَهرالدُّب الاکبر[۲] به معنی پشت خرس بزرگ، و حاکی از موقعیت آن در دبّ اکبر است. اکنون، رصدکنندگان به‌راحتی دبه را در موقعیت یکی از دو ستارۀ لبۀ بیرونی بخش ملاقه‌شکل این صورت فلکی می‌یابند. غالباً دُبه و دیگر ستارۀ لبۀ بیرونی، مِراق[۳]، را دَلیلَیْن[۴] یا «راهنما» می‌گویند، زیرا خط فرضی وصل‌کنندۀ مِراق به دُبه تقریباً امتدادِ جُدَی (ستارۀ شمالی) را نشان می‌دهد. فاصلۀ دُبه از قطب شمال آسمانی کمتر از ۳۰ درجه است. از آن‌جا که دُبه به قطب نزدیک است، بیشتر رصدکنندگان نواحی نیمکرۀ شمالی زمین، در هر شب سال آن را در حال گردش به دور قطب شمال آسمانی می‌بینند. از این‌رو، دُبه ستاره‌ای پیراقطبی[۵] محسوب می‌شود. دُبه در شمال دور قرار دارد و از جنوبی‌ترین نقاط امریکای جنوبی، افریقای جنوبی، و استرالیای جنوبی دیده نمی‌شود. در دیگر نقاط و از مدارهای دیگر نیمکرۀ جنوبی و استوایی، دُبه از اوایل بهمن‌ماه تا اواخر فروردین‌ماه در آسمان شب مشاهده می‌شود. ستاره‌‌هایی نظیر دُبه، که با چشم غیرمسلح دیده می‌شوند، به کهکشان راه شیری تعلق دارند و بیشتر آن‌ها بسیار درخشان یا به‌نسبت نزدیک‌اند. دُبه ۱۰۰ سال نوری از منظومۀ خورشیدی فاصله دارد. درخشش ذاتی یا برون‌داد کلی نور آن با قدر مطلق (۰.۸-) برآورد می‌شود. قدر مطلقِ[۶] ستاره‌های درخشان کم و حتی منفی است. قدر این ستاره در حدود ۱۷۵ برابر برون‌داد نور خورشید است. از این فاصله، دُبه در آسمان شب زمین با قدر ظاهری ۱.۷۹ می‌درخشد و یکی از ۵۰ ستارۀ درخشان از منظر زمین است. دمای سطحی دُبه حدود ۴۲۰۰ درجۀ سلسیوس و حدوداً بیست درصد کمتر از دمای خورشید است. این دما آن را به رنگ نارنجی درمی‌آورد. قطر دبه حدود ۲۵میلیون کیلومتر و هجده برابر قطر خورشید است. اخترشناسان با توجه به اندازه، دما، و ترکیب، دُبه را در ردۀ ستاره‌های غول نارنجی[۷] قرار می‌دهند. در چنین ستاره‌ای، بیشترِ هیدروژن بخش مرکزی سوخته، و سوختن هیدروژن در لایه‌های بیرونی آغاز شده است. ندیم بسیار کم‌فروغ‌تری، با نام دُبهB [۸]، به‌دور دُبه مدار می‌پیماید. به‌همین سبب، دُبه را به منزلۀ سامانۀ ستارۀ دوتایی[۹] می‌شناسند. دُبه B، کوتولۀ سفیدی با قدر ظاهری ۴.۸ است، اما به قدری به ستارۀ دُبه A نزدیک است که تشخیص آن با تلسکوپ‌های غیرحرفه‌ای ناممکن است.