دیار ربیعه
دیار رَبیعه
شرقی‌ترین و بزرگ‌ترین ولایت جزیرۀ قدیم (الجزیره)، بر دو کرانۀ رود دجله، بین تَلّ فافان و تکریت و شامل زاب بزرگ و زاب کوچک. شهرهای عمده‌اش موصل، بَلَد، جزیرۀ ابن عُمَر، سنجار، نصیبین، ماردین و رأس‌العین بود. تاریخ آن غالباً با تاریخ موصل آمیخته است. دیار ربیعه در عصر امویان و دورۀ عباسیان شاهد شورش‌های مکرر خوارج بود. پس از آن هم اوضاع این ناحیه به‌سبب رقابت حاکمان منصوب خلافت در جزیره و سوریه، پیچیده‌تر شد. خاندان‌های تَغلِبی و حمدانی از آن دیار برخاستند. در میانه‌های قرن ۵ق، رخنۀ ترکان بدان‌جا آغاز شد. ملک‌شاه سلجوقی دیار ربیعه را به‌آسانی ضمیمۀ قلمرو خود کرد. تاریخ دیار ربیعه و موصل پس از مرگ او یکسان است. در ۵۲۱ق/۱۱۲۷م زنگی اعلام استقلال و سلسلۀ اتابکان موصل را تأسیس کرد. بدرالدین لؤلؤ، وزیر پیشین اتابکان، آنان را برانداخت. ایلخانان ایرانی، آل جلایر، قراقویونلو، آق‌قویونلو و سرانجام صفویه بر آن‌جا حاکم بودند. در ۱۰۴۷ق/۱۶۳۷م به‌تصرف ترکان عثمانی درآمد. ایرانیان به‌رغم حمله‌های پی‌درپی به دیار ربیعه، ناکام ماندند. در ۱۹۱۸ با مرزبندی بین عراق و ترکیه، برخلاف دیار بکر، به‌سبب عدم سکونت جمعیت بزرگ ترک، قسمت‌های جنوبی دیار ربیعه به عراق و شمال آن به جمهوری ترکیه تعلق گرفت. نام آن مأخوذ از قبیلۀ ربیعه است، که در آن ناحیه سکونت داشتند.