روم، تاریخ باستان

روم، تاریخ باستان

روم، تاريخ باستان

روم، تاريخ باستان

تمدن روم بر پایۀ شهر رُم شکل گرفت،‌ و حدود ۱۲۰۰ سال در غرب و ۲۲۰۰ سال در شرق دوام آورد. طبق روایات، پادشاهی روم در ۷۵۳‌پ‌م تأسیس شد و در ۵۱۰‌پ‌م، با خلع تارکوئینیوس سوپِربوس، آخرین پادشاه، به جمهوری تبدیل شد. از آن پس، تاریخ روم، تا قتل یولیوس سِزار و تا زمانی که اوگوستوس و جانشینان او امپراتوری را در ۲۷‌پ‌م تأسیس کردند، مدام رو به پیشرفت بود. امپراتوری روم در اوج عظمت، در زمان ترایانوس، از بریتانیا تا بِینُ‌النَّهرِین و دریای خزر را دربر می‌گرفت. چندین امپراتور با حمایت نظامیان به‌قدرت رسیدند و زوال روم از همین دوره آغاز شد؛ در زمان دیوکلتیانوس امپراتوری به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد، اما در زمان کُنستانتین موقتاً یکپارچگی خود را به‌دست آورد. او نخستین امپراتوری بود که مسیحیت را پذیرفت. سقوط امپراتوری روم را معمولاً با خلع آخرین امپراتور در غرب هم‌زمان می‌دانند (۴۷۶‌م). امپراتوری روم شرقی تا ۱۴۵۳م ادامه یافت و پایتخت آن قسطنطنیه (استانبول کنونی) بود. در ابتدا تمدن روم باستان در شبه‌جزیرۀ ایتالیا آغاز شد، سپس در بخش اعظم اروپا، خاورمیانه و شمال افریقا گسترش یافت. این تمدن، از طریق استفادۀ مستمر دانشمندان از زبان لاتین، سراسر اروپای غربی را در کل قرون وسطا، رنسانس و پس از آن در زمینه‌های هنر و معماری، ادبیات، قانون‌گذاری، و مهندسی تحت تأثیر قرار داد.

روم باستان. اجداد رومی‌ها لاتین‌ها بودند، شاخه‌ای از اقوام هندواروپایی که در اواخر هزارۀ ‌دوم پ‌م با عبور از کوه‌های آلپ به ایتالیا کوچ کردند. آبادی‌های متعدد آنان بر فراز تپه‌ها به‌تدریج با پیوستن به یکدیگر به دولت‌شهرهای بزرگ‌تر تبدیل شدند که از آن‌ها رُم، کنار رود تیبر، بود. تاریخ اولیۀ روم در هاله‌ای از افسانه‌ پوشیده‌شده که معروف‌ترین روایت این است که برادران دوقلو رومولوس و رموس رم را بنا نهادند (۷۵۳‌پ‌م). رُم را در ابتدا پادشاهان احتمالاً اِتروریایی اداره می‌کردند. اتروریایی‌‌ها قومی بودند که از آناتولی (ترکیۀ کنونی) به ایتالیا رفتند (ح ۹۰۰‌پ‌م)، و در ناحیه‌ای موسوم به اتروریا، شمال رود تیبر، ساکن شدند. مردم روم به سی کوریا، نزدیک‌ترین مترادف آن طایفه است، تقسیم می‌شدند، که هم پاتریسینها (اشراف) و هم پلبینها (عوام) را دربرمی‌گرفت. پادشاهان اِتروریایی روم انتخابی بودند. مجلس سنا با ۱۰۰ عضو پاتریسین و یک کومیتیا، مجمع پلبین‌ها، سِمت مشاوران پادشاه را داشتند. سنا با افزایش تعداد اعضا، در زمان‌های بعد هم باقی‌ ماند. آخرین پادشاه روم تارکوئینیوس سوپربوس (مغرور) مستبد بود که (‌۵۳۴‌ـ‌۵۱۰‌پ‌م) سلطنت کرد.

جمهوری (ح ۵۰۹‌ـ‌۲۶۵‌پ‌‌م). جمهوری نوپا درگیر جنگ‌های متعدد با همسایگانش، اتروریایی‌ها، سامنیت‌ها، اِکوییها و وُلسکیها شد تا سلطۀ خود را بر آن‌ها تحمیل کند. در ‌۳۹۰پ‌م، قبایل وحشی شمال واقع در گل (فرانسه فعلی) وارد سرزمین روم شدند، سپاه روم را در ساحل رود آلیا (شعبه‌ای از رود تیبر) شکست دادند و شهر رم را غارت کردند. گل‌ها پس از محاصرۀ بی‌ثمر کاپیتول، ارگی بر فراز یکی از هفت ‌تپه رم، عقب نشستند. رُمی‌ها هرگز این فاجعه (روز اجانب) را که ضربۀ مهلکی بر اعتبار آنان وارد کرد، فراموش نکردند هرچند که به ساختار درونی شهر یا قدرت آسیب جدّی نرساند. همچنین روم سه‌ بار با سامنیتها، گروهی از قبایل ساکن دشت نزدیک رم، جنگید (۳۴۳‌ـ‌۳۴۱‌پ‌م؛ ۳۲۶‌ـ‌۳۰۴‌پ‌م؛ ۲۹۸‌ـ‌۲۹۰‌پ‌م). گرچه روم شکست سختی از سامنیت‌ها در کائورین فورکس خورد (۳۲۱‌پ‌م)، سرانجام بر آن چیره شد. پس از نبردهای متعدد با شهرهای یونانی در جنوب ‌شرقی ایتالیا، با کمک پیروس پادشاهِ اپیروس، رومی‌ها بیشتر این منطقه را نیز ضمیمه کردند و تا ۲۷۰‌پ‌م بیشتر خاک ایتالیا را به استثنای گُل سیزالپین، ناحیه‌ای در شمال ایتالیا بین آپنن و آلپ، که مسکن گُل‌ها بود، تحت کنترل یا ادارۀ مستقیم خود داشتند. پیروزی روم با توسل به‌زور، و با سیاست ایجاد مهاجرنشین و احداث جاده به‌دست آمد. این امر به انضمام سرزمین‌های تازۀ اشغالی کمک کرد. بیشتر مردم ایتالیا از شهروندی روم برخوردار شدند و آنانی که محروم بودند با اتحادیه‌ها و پیمان‌هایی به روم وابسته شدند. پرداخت مالیات مستقیم برعهدۀ شهروندان روم بود، اما همۀ شهروندان و متحدان مجبور بودند خدمت نظامی انجام دهند. مهم‌تر از همه، فرهنگ و زبان مشترک (لاتینی) جانشین کیش‌ها، آداب و رسوم و زبان‌های بومی شد.

جنگ‌های پونیک. روم تقریباً ناخواسته به قدرت برتر ایتالیا تبدیل شد، و این کار را با نشان‌دادن واکنش به تهدیدات انجام داد. توسعه با یک رشته جنگ برضد کارتاژ آغاز شد، مهاجرنشینی که فینیقی‌های مدیترانۀ شرقی در تونس کنونی تأسیس کرده ‌بودند. این جنگ‌ها را جنگ‌هاي پونیک (پونی) نامیدند که از نام لاتینی کارتاژ «پونیکوس» گرفته شده است. جنگ اول پونیک (‌۲۶۴‌ـ‌۲۴۱‌پ‌م) با نگرانی روم از امنیت متحدانش در جنوب ایتالیا دربرابر ارتش کارتاژ آغاز شد که با فتح نخستین ایالت خارجی آن، سیسیل، (۲۴۱‌پ‌م) پایان یافت. روم با استفاده از ضعف کارتاژ، فوراً کُرس و ساردنی را نیز تصرف کرد (۲۳۸‌پ‌م). جنگ دوم پونیک (۲۰۸‌ـ‌۲۰۱‌پ‌م) بسیار جدّی‌تر بود. هانیبال، سردار کارتاژی، با حمله به شمال ایتالیا، رومی‌ها را بارها شکست داد و پانزده سال را در ایتالیا گذراند. گرچه شکست‌ نخورد،‌ اما پیروزی‌های روم در جای دیگر، به‌ویژه، فتح اسپانیا (۲۰۶‌پ‌م) و حمله به خاک کارتاژ، سبب احضار هانیبال از ایتالیا شد. روم پس از پیروزی در نبرد زاما در نزدیکی کارتاژ (۲۰۲‌پ‌م) بی‌رقیب شد و کارتاژ قدرت نظامی خود را در مدیترانه ازدست‌ داد.

جنگ‌های مقدونی. جنگ اول مقدونی (۲۱۴‌ـ‌۲۰۵‌پ‌م) برضد فیلیپ پنجم پادشاه مَقدونیه و متحد هانیبال، تقریباً بی‌نتیجه پایان یافت. فیلیپ پنجم۳۴، جنگ دوم (۲۰۰‌ـ ‌۱۹۶‌پ‌م) را آغاز کرد و این‌بار شکست ‌خورد، و کنسول و سردار روم، تیتوس کوئینکتوس فلامینیوس، در مسابقات برزخی (بازی‌های منظم یونانی شبیه بازی‌های اُلَمپیک) رهایی یونان از سلطۀ مقدونی را اعلام کرد. پس از سومین جنگ مقدونی با پرسئوس، جانشین فیلیپ پنجم، (۱۷۲‌ـ‌۱۶۸‌پ‌م)، مَقدونیه متلاشی شد. وقتی که تلاش‌هایی برای یکپارچگی دوباره کشور آغاز شد، مقدونیه به ایالات روم تبدیل شد (‌۱۴۶‌پ‌م). در همان سال، اتحادیۀ آخایایی یکی از شهرهای یونان کوشید استقلال خود را اعلام کند. روم آخایا را به ایالتی دیگر تبدیل کرد. آن دسته از شهرهای یونان که دوستانه رفتار کردند ظاهراً متحد باقی ماندند، اما شهرهای مقاوم تابعیت را پذیرفتند. از آن پس روم دچار بی‌نظمی شد و طی ۱۰۰ سال بی‌نظمی، جمهوری به‌تدریج فروپاشید و به حمایت مردان قدرتمندی وابسته شد که موجودیت آن را تهدید می‌کردند. یولیوس سِزار پس از مبارزه‌ای شدید با سنا، جمهوری را پس از نبرد داخلی کوتاه‌مدت (۴۹‌ـ‌۴۶‌پ‌م) ازبین ‌برد. قتل او در ۴۴‌پ‌م به یک رشته جنگ داخلی بین جانشینانش، اوکتاویانوس (پسرخوانده‌اش) و مارکوس آنتونیوس (جانشین سیاسی او)، و توطئه‌گرانی که او را به‌قتل رساندند، منجر شد. پس از یک‌دوره تقسیم قدرت اوکتاویانوس و مارکوس آنتونیوس نیز جدا شدند و جنگ داخلی (۳۲‌ـ‌۳۰‌پ‌م) از سر گرفته ‌شد. مارکوس آنتونیوس با کلئوپاترا، ملکۀ مصر که با پسرش بَطلَمیوس پانزدهم مشترکاً بر مصر حکومت می‌کرد، ارتباط برقرار کرد. همین رابطه به اوکتاویانوس امکان داد تا جنگ داخلی را نبرد ارزش‌های رومی با قدرت شیطانی شرق جلوه دهد. اوکتاویانوس پیروز، و امپراتور شد.

امپراتوری، از اوگوستوس تا مارکوس اورِلیوس. اوکتاویانوس با یافتن دستاویزهای قانونی اختیارات مستبدانۀ خود را پنهان کرد، و توانست صلح را در مدیترانه پس از یک ‌قرن آشوب و جنگ داخلی برقرار کند. به‌خاطر دستاوردهایش در برقراری صلح در روم به او لقب اوگوستوس (به‌معنی پرشکوه و مبارک) دادند، هرچند که این امر به قیمت نابودی جمهوری تمام شد. او در امپراتوری که مرزهایش از خاورمیانه تا گُل بود نیز ثبات برقرار کرد و پس از چند شکست در آلمان از پیشروی نیروهایش جلوگیری کرد. جانشینان او، موسوم به خاندان جولیو ـ کلودین، تا خلع‌ نرون (‌‌۶۸‌م)، سلطنت کردند. جنگ داخلی بار دیگر آغاز شد، اما پس از هرج‌ومرج سالِ چهار امپراتور، ۶۹‌م، که چهار سردار با کنارزدن یکدیگر مدتی کوتاه بر تخت نشستند، وسپاسیانوس نظم را برقرار ساخت و سلسلۀ فلاوینها را تأسیس کرد. پس از قتل دومیتیانوس، آخرین فرد سلسله، سِنا نِروا را به امپراتوری برگزید. سپس دوره‌ای ۸۳‌ساله آغاز شد که در آن هیچ‌‌یک از امپراتورها ولیعهد ذکور نداشتند و هرکدام از آنان مردی را به ولیعهدی برگزید که به‌نظر مناسب‌ترین بود. درنتیجه، روم و جهان مدیترانه قرنی از نعمت فرمانروایان لایق، شامل نروا، تِرایانوس، هادریانوس، آنتونینوس پیوس و مارکوس اورِلیوس بهره‌مند شدند. این نظام را مارکوس اورِلیوس با برداشتن گام فاجعه‌آمیز انتخاب پسر نالایقش، کومودوس، به ولایتعهدی برهم‌زد (۱۸۰‌م).

از مارکوس اورِلیوس تا دیوکلِتیان. در زمان امپراتوری مارکوس اورِلیوس (۱۶۱‌ـ‌۱۸۰‌م) ضعف مرزها برای نخستین‌بار پدیدار شد. لژیون‌ها اکثراً از بین اقوام مغلوب استخدام می‌شدند، که طبیعتاً به‌دلیل عدم وفاداری به روم، تهدیدی برای اقتدار آن به‌شمار می‌رفتند، هرچند که آنان را در مناطقی دور از سرزمین خود مستقر می‌کردند. چندین سردار ـ امپراتور را سپاهیان آنان بر تخت نشاندند، و به‌رغم دوره‌هایی از ثبات گسسته، بخش اعظم این دوره با آشوب‌های نظامی داخلی همراه بود. اما دو سردار ـ امپراتور، کلودیوس دوم، اهل ایلیریا، و اورِلیانوس، از پانونیا، توانستند جلوی تهاجمات را بگیرند و تا حدودی عظمت امپراتوری روبه زوال را اعاده کنند.

از دیوکلِتیان تا رومولوس اوگوستولوس. دیوکلِتیان سرانجام تظاهر به حکومت مشترک امپراتور و سنا را کنار گذاشت، خود را پادشاه مطلقه ‌خواند و عنوان «دومینوس» برخود نهاد. ولی دست به اصلاحات اقتصادی و سیاسی هم‌ زد، که به ثبات امور داخلی رم انجامید، و دوره‌ای از صلح‌ و رفاه به‌همراه داشت. همچنین روند تقسیم فرماندهی امپراتوری را آغاز کرد. او عنوان فرماندهی کل را برای خود نگه‌داشت، و آسیا و مصر را برای خود حفظ کرد و ایتالیا و افریقا را به همتای «اوگوستوس» خود، ماکسیمیانوس، سپرد. دو پادشاه زیردست را نیز انتخاب کرد که عنوان سِزار داشتند، گالِریوس در تراس (تراکیه) و ایلیریا، و کنستانتیوس کلوروس (کُنستانتیوس اول) در گُل و اسپانیا. او در ۳۱۲‌م با انتشار فرمان مدارای دینی، موسوم به مَنشور میلان روند مسیحی‌شدن سراسر امپراتوری را آغاز کرد، و نخستین شورای جامع کلیساها را در نیقیه (۳۲۵‌م) تشکیل داد. این شوراها در هزارۀ بعدی از قدرت عظیم سیاسی و مذهبی برخوردار شدند. مهم‌تر از آن برای روم، او امپراتوری را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرد و پایتخت جدید خود، قسطنطنیه، را در بیزانس (استانبول کنونی)، با سنا و اشراف جدید برپا کرد. امپراتوری شرقی که از لحاظ فرهنگی یونانی بود به امپراتوری بیزانس تبدیل شد که تا ۱۴۵۳م فرازونشیب‌های فراوانی را با شکوه دایمی از سر گذراند. پس از مرگ کنستانتین در ۳۳۷‌م، حکمرانان رقیب برای کسب‌ قدرت به جان یکدیگر افتادند و قبایل بربر نیز از مرزهای غربی گذشتند. در ۳۶۴‌م، والِنتی‌نیانوس اول، امپراتور روم شرقی والِنس، برادرش، را امپراتور روم غربی کرد. او برای مدتی توانست جلوِ گوت‌ها، قبیله‌ای بربر، را بگیرد، اما در ۳۷۸‌م شکست خورد. بیزانس نیز در معرض خطر قرار داشت ولی امپراتور تِئودوسیوس از طریق دیپلماسی ماهرانه موفق شد قلمرو خود و تاج‌وتخت گراتیانوس، همتای غربی‌اش، را حفظ کند. از مرگ تئودوسیوس در ۳۹۵‌م، بقیۀ تاریخ امپراتور غربی آکنده از هرج‌ومرج است؛ امواج گوت‌ها، هون‌ها و واندال‌‌ها به‌‌راه افتادند. هونوریوس (‌۳۸۴‌ـ‌۴۲۳‌م) با کمک سردارشِ استی‌لیکو (که واندال بود) گوت‌ها را مغلوب کرد؛ ولی پس از مرگ استی‌لیکو، آلاریک، شاه ویزیگوت‌ها، پس از تاخت‌وتاز در مَقدونیه و ایلیریا، شهر رُم را فتح‌ و غارت کرد. هون‌ها گل و ایتالیا را درنوردیدند و واندال‌ها شمال افریقا را فتح کردند. گِنسِریک، شاه واندال‌ها، بار دیگر شهر رُم را غارت کرد (۴۵۱م)، و سرانجام امپراتور رومولوس اوگوستولوس۷۶ تخت‌وتاج را به اودوآکر سپرد (۴۷۹). اودوآکر با زنون، امپراتور روم شرقی، توافق کرد که دیگر نیازی به تقسیم امپراتوری نیست: زنون بر امپراتوری یکپارچه حکومت می‌کند و اودوآکر، پاتریسین ایتالیا خواهد بود. بدین‌ترتیب امپراتوری روم سقوط کرد، هرچند در شرق، به‌شکل امپراتوری بیزانس ادامه یافت. نیز ← بیزانس،_امپراتوری

امپراتوران روم

نام	تاریخ	نام لاتین
اوگوستوس	39پ‌م ـ 14م	Augustus
تیبریوس	14ـ37م	Tiberius
كالیگولا	37ـ41	Caligula
كلودیوس اول	41ـ54	Claudius I
نرون	54ـ68	Nero
گالبا	68ـ69	Galba
اوتو	69	Otho
ویتلیوس	69	Vitellius
وسپاسیانوس	69ـ79	Vespasianus, Titus Flavius
تیتوس	79ـ81	Titus
دومیتیانوس	81 ـ 96	Domitian
نروا	96ـ 98	Nerva
ترایانوس	98ـ117	Trajanus
هادریانوس	117ـ 138	Hadrian
آنتونینوس پیوس	138ـ161	Antoninus Pius
لوكیوس وروس	161ـ169	Lucius Verus
ماركوس اورلیوس	161ـ180	Marcus Aurelius
كومودوس	180ـ192	Commodus
امپراتوران روم غربی و شرقی (شامل امپراتوران مشترك)
پرتیناكس	193	Pertinax
سپتیمیوس سوروس	193ـ211	Severus Septimius
كاراكالا	211ـ217	Caracalla
ماكرینوس	217ـ218	Macrinus
هلیوگابالوس	218ـ222	Heliogabalus
آلكساندر سوِروس	222ـ235	Alexander Severus
ماكسیمینوس	235ـ 238	Maximinus
گوردیانوس اول	238	Gordian I
گوردیانوس دوم	238	Gordian II
پوپینوس ماكسیموس	238	Popienus Maximus
بالبینوس	238	Balbinus
گوردیانوس سوم	238ـ244	Gordian III
فیلیپ عرب	244ـ249	Philip the Arabia
دكیوس (دقیانوس)	249ـ251	Decius
آیمی‌لیانوس	251	Aemilianus
گایوس گالوس	251ـ253	Gaius Gallus
والریانوس	253ـ260	Valerian
گالینوس	260ـ 268	Gallienus
كلودیوس دوم	268ـ270	Claudius II
كونتیلوس	270	Quintillus
اورِلیانوس	270ـ275	Aurelianus
تاسیتوس	275ـ276	Tacitus
فلوریانوس	276	Florianus
پروبوس	276ـ282	Probus
كاروس	282ـ283	Carus
نومریانوس	283ـ284	Numerian
كارینوس	283ـ285	Carinus
امپراتوران مشترك 1
دیوكلتیانوس	284ـ305	Diocletian
ماكسیمیانوس	286ـ305	Maximian
کنستانتیوس اول	305ـ 306	Constantius (Chlorus)
گالریوس	305ـ311	Galerius
سوروس	306ـ307	Severus
ماكسنیتوس	306ـ312	Maxentius
ماكسیمیانوس (بازگشت)	307ـ308	Maximianus
ماكسیمیانوس دایا	308ـ313	Maximinus Daia
كنستانتین كبیر	306ـ337	Constantine I
لیکینیوس	307ـ324	Licinius
كنستانتین دوم	337ـ361	Constantine II
ماگنوس ماگنتیوس	350ـ353	Magnus Magnetius
یولیانوس مرتد	360ـ363	Julianus
یوویانوس	363ـ364	Juvianus
والنتی‌نیانوس اول	364ـ375	Valentinian I
گراتیانوس (بخش غربی)	375ـ383	Gratian
والنس (امپراتور بخش غربی)	364ـ378	Valens
پروكوپیوس (بخش غربی)	365ـ366	Procopius
والنتی‌نیانوس دوم (بخش غربی)	375ـ385	Valentinian II
ماگنوس ماكسیموس (بخش غربی)	383ـ 388	Magnus Maximus
فلاویوس ویكتور (بخش غربی)	386ـ388	Flavius Victor
تئودوسیوس اول (تا 294 امپراتور بخش شرقی)	379ـ395	Theodosius I
والنتی‌نیانوس دوم (بخش غربی)	388ـ392	Valentinian II
ائوگنیوس (امپراتور بخش غربی)	392ـ394	Eugenius
هونوریوس (بخش غربی)	393ـ395	Honorius
امپراتوران روم غربی
فلاویوس هونوریوس	395ـ423	Honorius
كنستانتیوس سوم	421	Constantius III
والنتی‌نیانوس سوم	425ـ455	Valentinian III
پترونیوس ماكسیموس	455	Petronius Maximus
آویتوس	455ـ456	Avitus
مایوریانوس	457ـ461	Majorian
لیبیوس سِوِروس	461ـ465	Libius Severus
آنتمیوس	467ـ472	Anthemius
اولیبریوس	472	Olybrius
گلوكریوس	472ـ474	Glycerius
یولیوس نپوس	474ـ475	Julius Nepos
رومولوس	475ـ476	Romulus

 

 

---