زیدیه
زِیدیِّه
از فرق شیعه و معتقد به امامت زید بن علی بن حسین (ع). پس از قیام زید بن علی در کوفه، در ۱۲۲ق، نخستین دودستگی در میان صفوف متحد شیعیان به‌وجود آمد. براساس عقاید زیدیه، هرگاه یکی از فرزندان عالم، زاهد، شجاع و بخشنده امام حسن (ع) و یا امام حسین (ع) دعوی امامت می‌کرد و شخصاً قادر به جنگ و دفاع بود، اطاعت از او واجب می‌آمد. بدیهی است که تفسیری این چنین از امامت، به‌رغم آراء دیگر شیعیان، ضمن انکار نصّ، امامت را از انحصار خاندان حسینی (ع) خارج می‌کرد و به پیروان خود اجازه می‌داد که گاهی هیچ امامی نداشته و گاهی بیش از یک امام داشته باشند. بر مبنای همین عقیده، به‌رغم حضور امام باقر (ع) و امام صادق (ع)، گروهی زید را امام دانستند و بعد از او نیز فرزندش، یحیی بن زید، را که در خراسان قیام کرده بود، به امامت شناختند و از تشیع امامی فاصله گرفتند. گذشت زمان و تفاوت اوضاع زمانی و مکانی، به‌تدریج اختلاف‌نظر میان زیدیان را افزایش داد و منجربه انشعاب این فرقه به چندین فرقه چون جارودیه، بتریه، نعیمیه و جز آن گردید. چون زید شاگرد واصل بن عطا، از رهبران معتزله، بود اصول عقاید این مذهب به‌شدت متأثر از تعالیم معتزله بود و نخستین‌بار به‌همت قاسم بن ابراهیم رَسّی ( ـ ۲۴۶ق) تدوین و تنظیم شد. سیر تکامل این فرقه سه دورۀ تقریباً متمایز را شامل است: نخست دورۀ کوفی که از آغاز تا اوایل قرن ۳ق را دربرمی‌گیرد و در واقع دورۀ تکوین آن است که با تلاش‌های قاسم رسّی به‌کمال رسید و با ترویج عقاید زیدی توسط شاگردان قاسم در طبرستان و یمن، دو کانون مستحکم، در مبارزه با خلفای عباسی، برای زیدیان به‌دست آمد. دورۀ دوم، زمان اقتدار زیدیان در طبرستان است که با تأسیس حکومت علویان در آن منطقه (ح ۲۵۰ق) توسط حسن بن زید معروف به داعی کبیر، و ترویج این مذهب در میان دیلمیان غیرمسلمان، به اوج خود رسید (ح ۵۲۰ق). ولی با اقتدار تشیع امامی و بعدها فرَق صوفی مشرب حروفی و نقطوی، در قرون بعد به‌تدریج ضعیف و مستحیل شد. دورۀ سوم، عصر گسترش این مذهب در یمن است که در اواخر قرن سوم توسط یحیی بن حسین ( ـ ۲۹۸ق) آغاز گردیده و به‌عنوان آخرین کانون، با استحکام بیشتری نسبت به سایر نقاط، مذهب زیدی را تا زمان معاصر حفظ کرده است. امامان زیدی قرن‌ها بر تمام یا قسمتی از یمن حکمفرمایی داشتند تا آن‌که در ۱۹۶۲ پس از استقرار نظام جمهوری در یمن، قدرت خود را ازدست دادند. کتب فقهی چون مجمع‌الحدیث و مجمع‌الفقه (هر دو با نام مجمع‌الکبیر) از کتاب‌های قدیم این فرقه است. زیدیه در برخی از فروع دین ازجمله گفتن «حی علی خیرالعمل» در اذان و پنج‌بار تکبیرگفتن در نماز میت موافق شیعه امامیه‌اند، ولی در مواردی ازجمله ازدواج موقت مخالف امامیه‌اند و آن را جایز نمی‌دانند.