سانسکریت، ادبیات

سانْسکریت، ادبیات (Sanskrit, Literature)

بخش عمدۀ ادبیات باستانی هند به زبان سانسکریت و بخش کمی نیز به پراکریت (گویش بومی سانسکریت) نگارش یافته است. تاریخ ادبیات هند به دو دوره تقسیم می‌شود: ۱. دورۀ ودایی (ح ۱۸۰۰ـ۲۰۰پ‌م) که وداهای چهارگانه (کتاب‌های دانش)، کهن‌ترین آثار مقدس هندو، تصنیف می‌شوند. این کتاب‌ها عبارت‌اند از ریگ‌ـ‌ ودا، شامل ۱۲۰۸ سرود نیایش در ستایش خدایان؛ یَجور ـ ودا، مشتمل بر سرودها و مناجات مذهبی؛ ساماودا، مشتمل بر مناجات و آداب مذهبی؛ اَتَروا ـ ودا، شامل سرودهای نیایش و طلسمات. در فاصلۀ ۹۰۰ـ۷۰۰پ‌م برهمنه‌ها پدید آمدند که تفسیرهای وداها به نثر و احتمالاً کهن‌ترین آثار منثور هندی به سانسکریت‌اند. سپس، اوپانیشادها تألیف شدند که مشتمل بر ۱۰۸ رساله در تفسیر فلسفی و عرفانی وداهایند. آخرین نمونۀ‌ ادبیات ودایی سوتراهایند که مشتمل بر کلمات قصار و سخنانی فوق‌العاده کوتاه در باب مناسک دینی‌اند. در همین دوره پانینی (قرن ۴پ‌م) دستور زبان کم‌نظیرش، اشتادهیایی، را به سانسکریت تألیف می‌کند. ۲. دورۀ سانسکریت (ح ۲۰۰پ‌م ـ ۱۱۰۰م) که ادبیات سانسکریت کلاسیک با جنبه‌های غیردینی و بیشتر منظوم شکوفا می‌شود. نمونۀ معروف آن منظومه‌های حماسی مهابهاراتا (ح ۲۰۰پ‌م ـ ۲۰۰م) و رامایانا (ح ۳۰۰پ‌م ـ۲۰۰م) است. مهابهاراتا، که تألیفش را به ویاسا، حکیم هندی، نسبت می‌دهند، بلندترین منظومۀ حماسی جهان و مشتمل بر هجده کتاب است که افسانه‌ها یا پورانا را دربرمی‌گیرد. موضوع اصلی منظومه جنگ‌های کوروها و پاندوها و پیروزی‌های کریشنا و آرجونا است. بهاگاواد گیتا نیز از نمونه‌های افزوده شده به این منظومه است. منظومۀ بلند دیگر رامایانا، سرودۀ والمیکی، شاعر هندی، مشتمل بر هفت کتاب است. موضوع این منظومه زندگی و جنگ‌های راما (از شاهان اساطیری هند) و همسرش سیتا است. رامایانا خاستگاه بسیاری از منظومه‌های بزمی و درباری هند بوده است. ازجمله سرایندگان این منظومه‌ها در فاصلۀ قرن‌های ۱ تا ۱۱م عبارت‌اند از اَسواگوسا، بهاراوی، مگ‌ها، کوماراداسا و کالیداسا (قرن ۵م). از دیگر آثار دورۀ سانسکریت قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه است که بیشتر جنبۀ تعلیمی دارند و اکثراً در شکل فابل تألیف شده‌اند. نمونۀ آن کتاب پنچتنترا (پنج کتاب) است که داستان از زبان حیوانات نقل می‌شود. نثر کتاب با نظم آرایش یافته است. نمونۀ دیگر کتاب هیتوپادسا شامل چهار کتاب و ۴۳ حکایت است. تقریباً همۀ مجموعه‌های قصه‌ها را سومادوا در مجموعۀ عظیم کتهاسریشاگره در قرن ۱۱م گردآورده است. شاعران هند باستان اشعار غنایی نیز به سانسکریت سرودند. ازجملۀ آنان می‌توان کالیداسا، سرایندۀ مگادوتا (پیک ابر)؛ و جایادِوا (قرن ۱۲م)، آخرین نام بزرگ در شعر سانسکریت را نام برد. اثر مهمش گیتاگوویندا (آوازهای گاوچران)، شعری غنایی دربارۀ کریشنا است. خاستگاه نمایش‌نامه‌های سانسکریت سرودهای ریگ - ودا است. این نمایش‌نامه‌ها که بیشترشان بعد از قرن ۴م تألیف شده‌اند، پایانی خوش دارند و در آن‌ها غم و شادی به هم آمیخته‌اند. معروف‌ترین نمایش‌نامه‌نویس هندی نیز کالیداسا، مشهور به «شکسپیر هند» است. نمایش‌نامۀ منظوم تمثیلی وی شاکونتالا (ح ۵۰۰م)، از عالی‌ترین آثار نمایشی جهان است. برخی دیگر از نمایش‌نامه‌نویسان عبارت‌اند از بهاسا (قرن ۳م)، نخستین نمایش‌نامه‌نویس شناخته‌شدۀ سانسکریت؛ سودراکا (قرن ۵م) و بهاسا (قرن ۷م).

 

---