صنایع دستی
صنایع دستی
مجموعۀ تولیدات دست‌ساز محلی هر قوم با استفاده از مواد اولیۀ موجود در زیست‌بوم آن قوم و با کمک ابزارهای دستی. این صنایع حاکی از خلاقیت‌های قومی هر منطقه است. هنرهای دستی دارای ویژگی‌های خاص هنری و صنعتی‌اند و هنرمندان در «کارگاه» یا «خانه»های شهرها، روستاها یا ایل‌ها به آن می‌پردازند؛ به‌علاوه چون این هنر صنعت قابلیت تولید و تکرار دارد، در شمار هنرهای کاربردی هم قرار می‌گیرد. طبقه‌بندی صنایع دستی در یک طبقه‌بندی کلی صنایع دستی را در گروه‌های زیر می‌توان خلاصه کرد: گروه اول، دست‌بافته‌های سنتی شامل بافته‌های داری، مانند قالی و گلیم و بافته‌های دستگاهی همچون زری، مخمل، ترمه. گروه دوم، دوزندگی سنتی شامل تن‌پوش‌ها، ازجمله پوستین، قبا، عبا و نیز شامل رودوزی‌های سنتی مانند سوزن‌دوزی، قلاب‌دوزی. گروه سوم، فلزکاری شامل قلم‌زنی، دوات‌گری، آهنگری و ...
صنایع دستی کهن ایرانی. صنایع دستی دارای بار فرهنگی، معرفتی و عاطفی است. تنوع هنرهای صناعی کهن ایران کم نیست؛ این دستاورد، از سهم ایران در تمدن جهانی نشان دارد. پروفسور وولف آلمانی، پس از سال‌ها تحقیق در زمینه صنایع دستی، در کتاب صنایع دستی کهن ایران اشاره می‌کند: «شواهد و مدارک باستان‌شناسی این نکته را تأیید می‌کند که ایران جزو قدیمی‌ترین مراکز صنایع فلزکاری جهان بوده است»؛ او با استناد بر کاوش‌های باستان‌شناسیِ براون، گیرشمن، رشمیت، و هرتسفلد، معتقد است ایرانیان از حدود ۷هزار سال پیش با ساخت اشیای فلزی، بهویژه مس، قلع، آهن، طلا، و نقره، آشنا بوده‌اند و در ادامه اضافه می‌کند: «حفاری‌های باستان‌شناسان فرانسوی، امریکایی، و آلمانی ثروت هنگفتی از اشیای دورۀ هخامنشی، اشکانی، و ساسانی را به موزه‌های اروپا و امریکا و بیشتر از همه به موزۀ ایران باستان ارزانی داشته است. این اشیا شامل جنگ‌افزارهای آهنی و مفرغی، دهنه‌های مفرغی اسب، قطعات مربوط به ارابه‌ها، ابزار، گوهرها، مجسمه‌ها، بشقاب‌های سیمین و زرین و ظروفی از این نوع است». سفالینه‌های منقوش در موزه آبگینۀ تهران، جام خسرو اول ساسانی ساخته‌شده از طلا و قطعات یاقوت در موزۀ لوور پاریس، جام شیرِ بالدار هخامنشی در موزۀ ملی ایران و صدها اثر تزیینی دیگر با تنوع سبک و گونا‌گونی ترکیب مواد سازندۀ آن حیرت‌آور است و شگفت‌انگیزتر از همه صنایع دستی کهن ایرانی، قالی پازیریک است که در موزۀ ارمیتاژ در سن‌پترزبورگ، نگهداری می‌شود.
صنایع دستی دوران اسلامی. صنایع دستی ایران با ظهور اسلام رنگ معنوی به‌خود گرفت. در این زمان دیدگاه مادی و حساب سود و زیان چندان مبنای ارزش این هنرها نیست، چراکه در اصل، نمی‌توان قیمتی برای اثر هنری ناب تعیین کرد و اصولاً این هنرها فراتر از «زمان» خلق می‌شوند. در واقع هنر در بینش اسلامی، شرافت‌بخشیدن به ماده است، ایرانی‌ها چندان در بند «زمانه» نبودند که به آفرینش سَبْکِ محلی و مقطعی بپردازند و به آن اکتفا کنند. آنان به خلق هنری «بی‌زمان» پرداختند که با «ابدیت» پیوند داشت و به‌موجب همین پیوستگی، این هنر ارزش و اعتباری جاودانه یافت. این‌جاست که هنرهای ایرانی و اسلامی، بهویژه هنرهای دستی، بر سه محور عرفانی، عملکردی و زیبایی‌شناختی قرار می‌گیرد که در محور عملکردی آن، هنر اسلامی متوجه کارکردهای مفید واقع‌گرایانه زندگی می‌شود و عمدتاً ساخت و سازها، معماری و شهرسازی خاص اسلامی، ظروف و البسه را دربر‌می‌گیرد یا در مساجد، کاخ‌ها و دیوارنگاره‌ها ظاهر می‌شود. با ذکر این نکته که در هر صورت محور عرفان اسلامی حتی امور عرفی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد و خصیصه‌ای عملکردی دارد و به آن رنگ و معنایی دینی می‌بخشد. نمونه‌های صنایع دستی ایران در دوران اسلامی بسیار فراوانند. علاوه‌بر مجموعۀ عظیم قالی‌های ایرانی موجود در اکثر موزه‌های جهان، کاشی‌های هفت‌رنگ مسجد امام در اصفهان، سفال‌های زرین‌فام و مینایی ری و کاشان، پنجرۀ مشبک‌کاری کاخ چهل‌ستون، نگارگری‌های کتاب خمسۀ نظامی، هنر چوب در مسجد بایزید بسطامی سمنان، رحل چوبی قرآن در موزۀ متروپولیتن نیویورک، پارچه‌های زری و مخملِ دوران صفوی و قاجار، اسطرلاب برنجی، گلاب‌پاش شیشه‌ای، بشقاب سفالی لعابدار، هنر ضریح‌سازی و انواع بی‌شمار هنرهای صناعی دیگر می‌توان نام برد که مربوط به ایران دوران اسلامی است. این هنرها هیچ‌یک بومی و منطقه‌ای نیست بلکه «جهانی» است و بالندگی آن به «بشریت» تعلق دارد. هنرهای صناعی این دوران از عالم «جماد» به عالم «جان» می‌رود و روند تبدیل «وحدت به کثرت» به «کثرت به وحدت» نیز صورت می‌گیرد. دقت در این روند، که چطور میلۀ کوزه، دستی می‌شود به گردن یار، یا برگی سبز، درختی می‌شود در کل نظام هستی، رمزی است حول محور هستی که فصلی از تأملات هنرمند مسلمان صنایع دستی است.
صنایع دستی دوران معاصر. امروز، به‌سبب ماشینی‌شدن همۀ امور و تنزل کیفیت دست‌بافت‌ها و دست‌سازها، صنایع دستی، شکوه و ارجمندی خود را ازدست داده است. مطالعۀ فرهنگ و هنر ایران به شناخت هنر اقوام ترک، عرب، تاجیک، افغان، چینی و هندو کمک و اهمیت نقش ارتباطی ایران را در این میان مشخص می‌کند. اگر در زمینۀ شعر، شاهنامۀ فردوسی میان فارسی‌زبانان اعم از ایرانی و غیرایرانی پیوند ایجاد کرده، قالی دست‌باف ایران نیز میان تولیدکنندگان فرش آسیایی اعم از هندی، چینی، پاکستانی، ترکی و افغانی هم‌نوایی پدید آورده است که مرکز آن ایران به‌شمار می‌رود. بنابراین، پرداختن به جهان‌بینی‌ها و مکتب‌ها در هنرهای صناعی برای بررسی هنرهای تطبیقی و وابستگی آن‌ها از هرلحاظ به یکدیگر از ضروریات این رشته است. باید به‌یاد داشت که شرط استمرار هر هنر و تمدن، «جهانی شدن» آن با حفظ «حقوق متعلقه» آن است.
شورای جهانی صنایع دستی. به‌منظور تشویق صنعتگران هنرهای دستی در جهان و ایجاد همبستگی میان آنان و تقویت این هنرها در تجلی حیات فرهنگی ملت‌ها، شورای جهانی صنایع دستی وابسته به یونسکو در ۱۹۶۴ تأسیس شد، که به اختصار دبلیوسی‌سی نامیده می‌شود. در شورای مذکور متجاوز از ۱۰۰ کشور عضویت دارند و ایران نیز یکی از اعضای آن است. دبیرخانۀ این شورا در آتن، پایتخت یونان، است؛ و ارکان شورا عبارت‌اند از مجمع عمومی، هیئت اجرایی، شورا و پنج مجمع منطقه‌ای. وظایف اجرایی شورا عبارت‌اند از ایجاد ارتباط با دیگر سازمان‌های بین‌المللی، تعدیل حقوق گمرکی، فراهم‌‌آوردن زمینۀ مساعد برای مبادلۀ کارشناس و استادکار، برگزاری کنفرانس‌ها و نمایشگاه‌های صنایع دستی، انتشار کتاب و نشریه، و بالأخره تلاش برای واردکردن صنایع دستی به زندگی فرهنگی، اقتصادی، و اجتماعی ملت‌ها.
روز جهانی صنایع دستی. طبق موافقت شورای جهانی صنایع دستی روز ۱۰ ژوئن هر سال روز جهانی صنایع دستی خوانده می‌شود. در این روز هر یک از کشورهای عضو، مراسم خاصی به‌صورت برپایی نمایشگاه آثار صنایع دستی، سخنرانی، انتشار تمبر و تقدیر از محققان و صنعتگران نمونه برگزار می‌کنند. در ایران، ۲۰ خرداد روز صنایع دستی اعلام شده است.
صادرات فرش و صنایع دستی. در ایران مجموعۀ تولیدات صنایع دستی که قسمت اعظم آن را فرش تشکیل می‌دهد، بعد از نفت بزرگ‌ترین محصول صادراتی کشور بوده، ولی در چندسال اخیر این وضعیت تغییر کرده است.