عمارت کلاه فرنگی (تهران)
کلاه فرنگی، عمارت (تهران)
ساختمانی مربوط به تاسیسات قدیم رادیو در تهران. این عمارت در خیابان دکتر شریعتی نرسیده به پل سیدخندان، مقابل خیابان شهید قندی، بین ساختمان‌های وزارت پست و تلگراف و تلفن و ساختمان مخابرات ایران واقع شده است. ساخت بنا در سال ۱۳۰۳ش به اتمام رسید و در 3 اسفند 1306 به طور رسمی افتتاح شد. ساخت عمارت رادیو ایران نیز در سال ۱۳۱۷ش شروع و در 4 اردیبهشت 1319 افتتاح شده است. معمار آن، احتمالاً ابراهیم معمارباشی (از معماران وزارت پست و تلگراف در اواخر قاجار) و معمار عمارت رادیو ایران نیز احتمالاً پل آبگار و پیمان‌کار آن شرکت هوختیف آلمانی بوده است.
بیسیم قصر (عمارت کلاه فرنگی) در محوطه‌ای در حدود ۱۷/۵ هکتار قرار گرفته است. مساحت کل زمین ۲۱۱۵۴۴ متر مربع و مساحت بنا ۶۵۰ متر مربع است. بنای کلاه فرنگی، چه از نظر معماری و چه از نظر عملکرد آن، در شمار بناهای سال‌های اولیۀ دورۀ پهلوی اول قرار می‌گیرد که بیش‌تر اقتباسی از سبک‌های معماری غربی است. بنای این عمارت از سه قسمت تشکیل شده: 1. پایه یا ریشۀ بنا (شامل عناصر عمودی، قرنیز‌ها و پایه ستون‌ها)؛ 2. بدنه یا تنۀ بنا (شامل تمامی عناصری که بین پایه و تاج بنا قرار گرفته‌اند)؛ 3. تاج بنا: مهم‌ترین عنصر این بخش، گنبدی است که به خاطر شکل خاص آن، کل بنا با عنوان «عمارت کلاه‌فرنگی» شناخته می‌شود. وجه تسمیه‌ی این نامگذاری ساختمان، شباهت گنبدش به کلاه‌هایی است که در زمان رضاخان از اروپا و خاصه فرانسه به عنوان کلاه شاپو یا کلاه فرنگی وارد می‌شد.
بنای بیسیم قصر دارای نمایی متقارن است، اما در طراحی پلان‌ها این تقارن رعایت نشده. ورودی بنا محور این تقارن است و کلاه فرنگی در محل تقاطع محورهای تقارن پلان قرار گرفته و به‌طور کلی، سلسله‌مراتب نما بدون توجه به پلان پشت آن صورت گرفته است. ورودی بنا در ضلع غربی واقع شده و سردری مزین دارد. ورودی در مرکز نمای غربی قرار گرفته و این نما شامل تزئینات حجاری، گچ‌بری و نما آجر است. در هر طرف ورودی سه ردیف پنجره تعبیه شده. نماهای جنوبی و شمالی هم هر کدام سه ردیف پنجره دارند. جزء اصلی سازۀ بنا و همچنین عنصر اصلی تزئینی این ساختمان، آجر است. نماسازی قاب‌های پنجره‌ها و ورودی‌ها به صورت نیم‌دایره خودنمایی می‌کند که از مشخصه‌های بارز معماری دوره قاجار است. در نمای غربی، بالای برخی از پنجره‌ها، گچ‌بری‌هایی به صورت نقوش اسلیمی دیده می‌شوند. تزئینات سنگی کنار ورودی شمالی هم چشمگیر است. جز سنگ‌بری، منبت‌کاری هم در تزئین بنا نقش مهمی دارد.
در فضاهای داخلی، عنصر تزئینی خاصی به چشم نمی‌آید. پله‌ها سنگی، نما غالباً آجری، نقش‌برجسته‌ها گچی، ابزارها آجری، پنجره‌ها چوبی و پوشش بام به صورت فلزی و شیب‌دار است. بعدها و احتمالا در سال ۱۳۱۶، در قسمت شرقی بنا الحاقاتی اضافه شده است. از زمان افتتاح ساختمان بیسیم کلاه فرنگی (یعنی ۱۳۰۳) تا زمان آغاز به کار رادیو در ایران، مهم‌ترین اتفاقاتی که با این بنا و تشکیلات بیسیم آن در ارتباط بوده، این موارد است: برافراشته‌شدن اولین دکل مخابراتی ۱۲۰ متری موج بلند (سال ۱۳۰۳)؛ تاسیس مدرسۀ بیسیم کل قشون برای تربیت کارمندان فنی مخابرات (از اوائل سال ۱۳۰۴)؛ نصب دستگاه ۲۰ کیلوواتی موج بلند (نیمۀ دوم سال 1304)؛ افتتاح دستگاه ۲۰ کیلوواتی موج بلند و اعلام آن به دیگر کشورها (ششم اردیبهشت ۱۳۰۵)؛ نصب و راه‌اندازی دستگاه‌های بیسیم در شهرهای تبریز، مشهد، شیراز، کرمان، خرمشهر و کرمانشاه (از سال ۱۳۰۴ تا اواسط سال ۱۳۰۵)؛ خرید دو دستگاه موج بلند از شرکت‌های فرانسوی از طریق مناقصه (سال ۱۳۰۷)؛ جداسازی مرکز فرستنده و مخابرات از مرکز گیرنده، بعد از افتتاح دستگاه موج کوتاه توسط وزیر پست و تلگراف و تلفن (سال ۱۳۰۹). این ساختمان در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۷۹ با شماره‌ی ثبت ۲۶۹۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع: