عنصر (شیمی)
عُنصر (شیمی)(element)
ماده‌ای که با روش‌های شیمیایی قابل تجزیه به مواد ساده‌تر نیست. در همۀ اتم‌های هر عنصر خاص، تعداد پروتون‌های موجود در هسته، و درنتیجه عدد پروتونی[۱] یا عدد اتمی[۲] آن‌ها یکسان است. عنصرها را در جدول تناوبی عناصر[۳] رده‌بندی کرده‌اند. از میان عناصر شناخته شده، ۹۲ عنصر به‌شکل طبیعی در زمین یافت می‌شوند (عناصر با عدد اتمی از ۱ تا ۹۲). عناصری با عدد اتمی بالاتر از ۹۶، به‌شکل طبیعی یافت نمی‌شوند و با استفاده از شتاب‌دهنده‌های ذرات ساخته می‌شوند. از این عناصر، ۸۱ عنصر پایدارند و همۀ عناصر دیگر، که شامل عناصری با عدد اتمی ۴۳ و ۶۱ و عددهای اتمی ۸۴ و بالاتر می‌شوند، پرتوزایند. عناصر را براساس خواص فیزیکی و شیمیایی در رده‌های فلز، غیرفلز، و شبه‌فلز (عناصری با خواص فلزی ضعیف) جای می‌دهند. حدود ۷۵درصد عناصر فلزند. بعضی عناصر، ازجمله اکسیژن و آلومینیم فراوان‌اند. نسبت در طبیعت عناصر دیگر متوسط یا اندک است. کروم و نئون از آن جمله‌اند. بعضی دیگر، به‌ویژه عناصر پرتوزایی مثل نپتونیوم و پلوتونیوم، به مقدار جزئی یا به‌صورت بسیار جزئی، مثلاً تکنسیم، یافت می‌شوند. عناصر را با نمادهایی نشان می‌دهند که شیمی‌دان سوئدی یونس برزلیوس[۴] ابداع کرد. این نمادها معمولاً از اولین حرف یا حروف نام لاتینی یا انگلیسی عناصر گرفته شده‌اند. مثلاً، C برای کربن، Ca برای کلسیم، و Fe برای آهن. نماد هر عنصر معرف یک اتم از آن عنصر است. دو یا چند عنصر پیوندخورده نوعی ترکیب[۵] به‌وجود می‌آورند که به شیوه‌های فیزیکی تجزیه‌پذیر نیست. پیوندهای یونی[۶] یا کووالانسی[۷] ترکیب‌ها را یکپارچه نگه می‌دارند. تعداد اتم‌های هر عنصر را، که از ترکیب آن‌ها یک مولکول از آن عنصر پدید می‌آید، اتمیسیته[۸] می‌گویند. مولکول اکسیژن (O۲) دارای اتمیسیتۀ دو، و مولکول گوگرد (S۸) دارای اتمیسیتۀ هشت است. بنابر نظریه‌های فعلی، هیدروژن و هلیوم عناصری‌اند که در آغاز پیدایش عالم در فرآیند مِهبانگ[۹] تولید شدند. بقیۀ عناصر، تا آهن با عدد اتمی ۲۶، در فرآیند گداخت هسته‌ای[۱۰] ستاره‌ها پدید می‌آیند. عناصر سنگین‌تر، مثلاً سرب و اورانیوم، هنگام انفجار ستاره‌های پیر تولید می‌شوند. هنگامی که مرکز ستارۀ پیر دچار رُمبش[۱۱] می‌شود، انرژی گرانشی هسته‌ها را به یکدیگر می‌فشرد و عناصر جدیدی پدید می‌آورد.
عناصر جدید. در ۱۹۹۴، عنصرهای ۱۱۰ و ۱۱۱ کشف شدند. عنصر ۱۱۰ را به‌مدت یک میلی‌ثانیه در موسسۀ یون سنگین دارمشتات[۱۲] آلمان، در‌حالی‌که اتم‌های سرب با اتم‌های نیکل بمباران می‌شد، آشکارسازی کردند. جرم اتمی عنصر ۱۱۰ برابر ۲۶۹ است. بعداً در همان مؤسسه، عنصر ۱۱۱ را با بمباران بیسموت ۲۰۹، آشکارسازی کردند. جرم اتمی عنصر ۱۱۱ برابر ۲۷۲ است. عنصر ۱۱۲، با جرم اتمی ۲۷۷، در ۱۹۹۶ در مؤسسۀ مذکور کشف شد. دانشمندان آلمانی پس از شلیک ۵میلیارد میلیارد میلیون یون روی (Zn)، که با سرعت ۳۰هزار کیلومتر در ثانیه به طرف سرب پرتاب می‌شدند، توانستند یک تک‌اتم از عنصر ۱۱۲ تولید کنند که طول عمری معادل یک‌سوم میلی ثانیه داشت. در ۱۹۹۹، دانشمندان روسی در مؤسسۀ پژوهش هسته‌ای دوبنا[۱۳]، عنصر ۱۱۴ را تولید کردند. این عنصر از برخورد کلسیم ۴۸ با پلوتونیوم ۲۴۴ تولید شد و ۲۰ ثانیه دوام آورد. عنصر ۱۱۴ حاکی از وجود «جزیرۀ پایدار» عنصرهای سنگین است. عنصر ۱۱۳ را هنوز کشف نکرده‌اند. فیزیک‌دانان امریکایی موفق شدند عنصر ۱۱۸ را از راه بمباران سرب با کریپتون پدید آورند. این عنصر پس از تولید، به عنصر ۱۱۶ واپاشیده شد که عنصر جدید دیگری است. این‌گونه عنصرهای جدید نیز فقط به مدت چند میلی‌ثانیه دوام دارند.
| نمـاد | نام عنصر | کاشف | سال |
|---|---|---|---|
| Ar | آرگون | رمزی و لُرد دیلی | 1894 |
| Al | آلومینیوم | اورستد و ووهلر | 1825 |
| Sb | آنتیموان | قرون وسطا | 1000پ‌م |
| Fe | آهن (فروم) | ماقبل تاریخ | 4000پ‌م |
| Er | اربیوم | موساندر | 1843 |
| Ag | ارژنتوم (نقره) | ماقبل تاریخ | 4000پ‌م |
| As | ارسنیك | آلبرتوس مگنوس | 1220 |
| At | استاتین | كورسون و مكنزی | 1940 |
| Sr | استرونسیوم | كرویكشانك | 1787 |
| Sc | اسكاندیوم | نیلسون | 1879 |
| Os | اُسمیوم | تنانت | 1804 |
| Ac | اكتینیوم | دبیرن | 1899 |
| O | اكسیژن | شله و پریستلی | 1772 |
| Am | امریكیوم | سیبورگ، جیمز، مورگان، و گیورسو | 1944 |
| U | اورانیوم | كلاپروت | 1789 |
| Uun | اونون‌بیوم | ــــــــ | ــ |
| Uup | اونون‌پنتیوم | ــــــــ | ــ |
| Uut | اونون‌تریوم | ــــــــ | ــ |
| Uuh | اونون‌هگزیوم | ــــــــ | ــ |
| Yb | ایتربیوم | دومارینیاك | 1878 |
| Y | ایتیریوم | گادولین | 1794 |
| Ir | ایریدوم | تنانت | 1804 |
| In | ایندیوم | ریشتر | 1863 |
| Es | اینشتنیوم | گیورسو و همكاران | 1952 |
| Ba | باریوم | دیوی | 1808 |
| Bk | بركلیوم | تامپسون، گیورسو، و سیبورگ | 1949 |
| Br | برم | بالار | 1826 |
| Be | بریلیوم | وُكلن | 1798 |
| B | بور | گیلوساك و تنار و دیوی | 1808 |
| Bh | بوریوم | ــــــــ | ــ |
| Bi | بیسموت | ژوفروا | 1753 |
| Pd | پالادیوم | وُلاستون | 1803 |
| K | پتاسیم(كالیوم) | دیوی | 1807 |
| Pr | پراسیودیمیوم | اوئر فن ولزباخ | 1885 |
| Pm | پرومتیوم | مارینسكی و گلن‌دنین و كورییل | 1945 |
| Pt | پلاتین | ده‌اولوا | 1748 |
| Pu | پلوتونیوم | سیبورگ، مك‌میلان، كندی، و واهل | 1940 |
| Pa | پروتاكتینوم | هان و مایتزه، سادی و كرانستون | 1917 |
| Po | پولونیوم | مادام كوری | 1898 |
| Tl | تالیوم | كروكز | 1861 |
| Ta | تانتالوم | اكه‌بِرگ | 1802 |
| Tb | تربیوم | موساندر | 1843 |
| Tc | تكنیسیوم | پره‌یه و سگره | 1937 |
| Te | تلوریوم | مولر | 1783 |
| W | تنگستن | دوالهویار | 1783 |
| Th | توریوم | برزیلیوس | 1829 |
| Tm | تولیوم | كلیو | 1879 |
| Ti | تیتانیوم | كلاپروت | 1795 |
| Ds | دارمستیدیوم | ــــــــ | ــ |
| Db | دوبریوم | ــــــــ | ــ |
| Dy | دیسپروسیوم | دو بوابودران | 1886 |
| Rf | رادرفوردیوم | ــــــــ | ــ |
| Rn | رادون | بورن | 1900 |
| Ra | رادیوم | پیر كوری و مادام كوری | 1898 |
| Rb | ربیدیوم | بونزن و كریشهوف | 1861 |
| Re | رنیوم | نوداك و تاكه | 1925 |
| Ru | روتنیوم | كلائوس | 1844 |
| Rh | رودیوم | وُلاستون | 1804 |
| Zn | روی (زینك) | مارگرف | 1746 |
| Zr | زیركونیوم | كلاپروت | 1789 |
| Ge | ژرمانیوم | وینكلر | 1886 |
| Sm | ساماریوم | دو بوابودران | 1879 |
| Na | سدیم | دیوی | 1807 |
| Pb | سرب (پلومبوم) | ماقبل تاریخ | ــ |
| Ce | سریوم | برزیلیوس و هیسینگر و كلاپروت | 1803 |
| Cs | سزیوم | بونزن و كریشهوف | 1860 |
| Se | سلنیوم | برزیلیوس | 1818 |
| S | سولفور | ماقبل تاریخ | ــ |
| Si | سیلیسیوم | برزیلیوس | 1824 |
| Au | طلا (اوروم) | ماقبل تاریخ | ــ |
| Fr | فرانسیوم | پِری | 1939 |
| Fm | فرمیوم | گیورسو و غیره | 1953 |
| P | فسفر | براند | 1669 |
| F | فلوئور | شله | 1771 |
| Sn | قلع (استانوم) | ماقبل تاریخ | 3500پ‌م |
| Cd | كادمیوم | اشترومایر | 1817 |
| Cf | كالیفرنیوم | تامپسون، استریت، گیورسو، و سیبورگ | 1950 |
| Co | كبالت | براندت | 1737 |
| C | كربن | ماقبل تاریخ | ــ |
| Cr | كرومیوم | وُكلن | 1798 |
| Kr | كریپتون | رامزی و تراورس | 1898 |
| Cl | كُلُر | شله | 1774 |
| Ca | كلسیم | دیوی | 1808 |
| Cm | كوریوم | سیبورگ، جیمز، مورگان، و گیورسو | 1944 |
| Gd | گادولینیوم | دومارینیاك | 1880 |
| Ga | گالیوم | دو بوابودران | 1887 |
| Xe | زنون | رمزی و تراورس | 1898 |
| Lr | لارنسیوم | گیورسو، سیكه‌لند، لارش، و لارتیمر | 1961 |
| La | لانتانیوم | موساندر | 1839 |
| Lu | لوتتیوم | اوربن | 1907 |
| Li | لیتیوم | آرفویدسون | 1817 |
| Mt | مایتنریوم | ــــــــ | ــ |
| Cu | مس (كاپروم) | ماقبل تاریخ | 8000پ‌م |
| Md | مندلیفوم | گیورسو، هاروی، چاپین، تامپسون، و سیبورگ | 1955 |
| Mg | منیزیوم | دیوی | 1808 |
| Mn | منگنز | گان | 1774 |
| Mo | مولیبدنوم | ژِلم | 1781 |
| Ne | نئون | رامزی و تراورس | 1898 |
| Np | نپتونیوم | مك‌میلان و اِبلسون | 1940 |
| Hg | نقره (هیدرارگیروم) | ماقبل تاریخ | 1600پ‌م |
| No | نوبلیوم | گیورسو، سیكه‌لند، والتون، و سیبورگ | 1958 |
| N | نیتروژن | رادرفورد | 1772 |
| Ni | نیكل | كرونشتت | 1751 |
| Nb | نیوبیوم | هاچت | 1801 |
| Nd | نیودیمیوم | اوئر فن ولزباخ | 1885 |
| V | وانادیوم | سفشتروم | 1830 |
| Hs | هاسیوم | ــــــــ | ــ |
| Hf | هافنیوم | كاستر و دوهِوِسی | 1923 |
| He | هلیوم | لاكر | 1868 |
| Ho | هولمیوم | سوره و كلیو | 1878 |
| H | هیدروژن | كاوندیش | 1766 |
| I | ید | كورتوا | 1811 |
| Eu | یورپیوم | دمارسی | 1901 |
| نام | نام لاتین | نماد شیمیایی |
|---|---|---|
| آلومینیوم | Aluminium | Al |
| کلسیم | Calcium | Ca |
| کربن | Carbon | C |
| کلر | Chlorine | Cl |
| هیدروژن | Hydrogen | H |
| سدیم | Natrium | Na |
| آهن | Ferrum | Fe |
| سرب | Plumbum | Pb |
| منیزیوم | Magnesium | Mg |
| گوگرد | Sulfur | S |
| نیتروژن | Nitrogen | Na |
| اکسیژن | Oxygen | O |