فک

فُک (seal)

فُک

فُک

هر یک از پستانداران گوشت‌خوار تیرۀ خوک‌های آبی گوشتالو و فوسیدا. گاهی نیز در راستۀ مجزایی با نام پینی‌پیدا قرار می‌گیرند. فک‌های گوش‌دار یا شیرهای دریایی، از خانوادۀ اُتاریدا، بر‌خلاف فک‌های حقیقی، از خانوادۀ فوسیدا، دارای گوش‌های خارجی کوچکی‌اند. فک‌ها دارای بدنی مقاوم در‌برابر جریان آب‌اند و برای عایق‌کردن بدن، و باله‌هایی جلویی و عقبی‌‌شان چربی فراوانی دارند. قادرند سوراخ‌های بینی‌شان را به‌هنگام غواصی ببندند و در زیر آب‌، اکسیژن را از جریان خون خود به‌دست می‌آورند. فک‌ها از ماهی، اسکوئید، و سخت‌پوستان تغذیه می‌کنند و عموماً در دریاهای قطب شمال و قطب جنوب، همچنین در آب‌های مدیترانه، کارائیب و هاوایی یافت می‌شوند. در فک‌های حقیقی باله‌های عقبی نیروی شنا را فراهم می‌کنند، اما نمی‌توانند زیر بدن قرار گیرند و برای راه‌رفتن روی زمین به‌کار روند. در بین فک‌های گوش‌دار و والروس‌ها، باله‌های جلویی مهم‌ترین اعضای شنایند. فک‌ها می‌توانند باله‌های عقبی‌شان را جلو بیاورند و آن‌ها را به‌منظور راه‌رفتن زیر بدن قرار دهند. گروهی از فک‌ها را گله می‌‌نامند. کلنی تولیدمثلی را با نام گروه تولیدمثلی می‌شناسند. افراد جوان توله، نرهای بالغ گاو نر، و ماده‌ها گاو ماده نامیده می‌شوند.

گونه‌ها. گونۀ فک‌های حقیقی شامل فک معمولی یا فک لنگرگاه phoca vitulina است که در نواحی ساحلی بیشتر نقاط نیمکره شمالی، و با بیشترین تراکم در واش، واقع در ایست آنجلیای انگلستان یافت می‌شوند. جمعیت اصلی فک خاکستری  ‌Halichoerus grypus، که به‌طول ۲.۷ متر می‌رسد، در اطراف سواحل بریتانیا زیست می‌کند، اما در سواحل دور از ساحل کانادا، در نیوفاوندلند، و همچنین در ایسلند و اسکاندیناوی نیز یافت می‌شود. در ۱۹۹۷، حدود ۲۲۰هزار فک خاکستری در جهان وجود داشت. بزرگ‌ترین فک، فک فیل‌سان جنوبی Mirounga leonina، حدود شش متر طول و چهار تن وزن دارد. نر دارای پوزه‌ای با قابلیت بادکردن است که بخش رشدیافته‌ای از حفره بینی است و به‌منزلۀ تشدیدکنندۀ فریاد به‌کار می‌آید. بیشتر از اسکوئید تغذیه می‌کند و حدود ۸۰درصد زندگی خود را زیر آب می‌گذراند. از همۀ جمعیت این‌گونه که بالغ بر ۶۰۰هزار عضو است، نیمی در جزیرۀ جورجیای جنوبی تولیدمثل می‌کنند. این جانوران در سپتامبر زایمان می‌کنند و طی سه هفته آمادۀ جفت‌گیری مجددند. در ماه اکتبر، یک نر منفرد که حدوداً سه برابر بزرگ‌تر از فرد ماده است، حراست از حرم‌سرایی با ۱۰۰ ماده را بر‌عهده می‌گیرد و با نرهای دیگری که به قلمرویش نزدیک می‌شوند می‌جنگد. این جانور مالکیت خود را با فریادهای بلند مشخص می‌کند. فقط نرهای کاملاً بالغ قدرت نگهداری از چنین حرم‌سرایی را دارند. پس از جفت‌گیری در نوامبر، ماده یک توله به‌‌دنیا می‌آورد که برای چندین هفته از مادر شیر تغذیه می‌کند و ماده آن‌ را ترک نمی‌کند. بقای ماده به‌واسطۀ چربی بدن است. هنگامی که توله‌ها از شیر گرفته شدند، مادر دوباره آماده جفت‌گیری است. فک‌های فیل‌سان سالانه ۲۱هزار کیلومتر بین جزایر کانال کالیفرنیا و محل تغذیه‌شان در اقیانوس آرام مهاجرت می‌کنند. کوچک‌ترین فک، فک بایکال Pusa sibirica است، فقط ۱.۲ متر طول دارد و یگانه فکی است که در آب شیرین زندگی می‌کند. فک‌های گوش‌دار شامل شیرهای دریایی و فک‌های خزدارند. نادرترین گونۀ فک‌ها، فک‌ راهب، و یگانه گونه‌ای است که در آب‌های گرم زندگی می‌کند. فک راهب کارائیب Monachus tropicalis ممکن است منقرض شده باشد. فک راهب مدیترانه Monachus monachus عموماً در بخش‌های شرقی دریای اژه مشاهده می‌شود. فک راهب هاوایی Monachus schauinslandi به‌سبب تخریب‌های انسانی در معرض خطر است. در ۱۹۹۶، جمعیت فک‌های راهب مدیترانه‌ای حدود ۴۰۰ تا ۵۵۰، و در ۱۹۹۸، جمعیت فک‌های راهب هاوایی حدود ۱۲۰۰ جانور بود. فک پلنگی Hydrurga leptonyx دارای طرح‌های نقطه‌دار مشخصی در زیر بدنش است و شکارچی چابک پنگوئن و دیگر گونه‌های فک، ماهی و کریل است. این فک پنگوئن‌ها را به‌روشی خاص می‌خورد؛ به این معنی که پرنده را با دندان‌هایش آنقدر تکان می‌دهد تا گوشت پرنده خارج شود. طول نرها به ۳ متر، و طول ماده‌ها به ۳.۵ متر می‌رسد. توله‌ها در فاصلۀ زمانی نوامبر تا ژانویه متولد می‌شوند. فک‌های خرچنگ‌خوار Lobodon carcinophagus خرچنگ نمی‌خورند، بلکه از حدود بیست کیلوگرم کریل در روز تغذیه می‌کند. این فک‌ کریل‌ها را با دندان‌هایشان از آب دریا صافی می‌کند. این جانور فراوان‌ترین گونۀ فک است. جمعیت آن بین ۱۵ تا ۳۰ میلیون، و بیش از مجموع تمام فک‌هاست. فک خرچنگ‌خوار پس از انسان فراوان‌ترین گونه‌هاست. هرگز به خشکی نمی‌آید و تولیدمثلش روی یخ‌های شناور جنوبگان صورت می‌گیرد. در گله‌های کوچکی با کمتر از ده جانور زندگی می‌کند و تک همسر است. پوشش این جانور طی سال رفته‌رفته سفید و کم‌رنگ می‌شود، تا زمانی‌که پوشش جدید در پشم‌ریزی ژانویه تشکیل شود. ۲.۵ متر طول و ۲۲۵ کیلوگرم وزن دارد. ماده‌ها بزرگ‌تر از نرهایند. فُک خزدار کِرگِلِن یا فک قطب جنوب Arctocephalus gazella بیشتر از کریل تغذیه می‌کند. نر ۱۵۰ کیلوگرم وزن دارد که سه برابر وزن ماده است. مانند سایر فک‌های خزدار، پوشش دولایه‌ای از موهای طویل محافظ دارد که روی لایۀ عایقی ظریف را می‌پوشاند و تا حدودی خز جای لایۀ ضخیم چربی عایق را، که در دیگر فک‌های حقیقی وجود دارد، می‌گیرد. مانند فک فیل‌سان، این جانور نیز تولیدمثل حرم‌سرایی دارد و هر فک نر کنترل پنج تا ده فک ماده را به‌عهده دارد. توله‌ها از فک ماده به‌مدت ۱۱۷ روز تغذیه می‌کنند و ماده‌ها هر چند روز یک‌بار برای تغذیه توله‌ها برمی‌گردند. همانند دیگر فک‌های خزدار، فک خزدار قطب جنوب تقریباً در پایان قرن ۱۹ و طی سفرهای شکار فک از‌بین رفت. تا دهه ۱۹۵۰، این گونه تقریباً نادر باقی ماند، اما امروز جمعیت آن به حدود ۱.۵ میلیون جانور افزایش یافته است. بیشتر جمعیت این گونه در جزیرۀ جورجیای جنوبی تولیدمثل می‌کنند. فک ودل، Leptonychotes‌weddelli، به‌آسانی از طریق پوشش طرح‌دارش که دارای لکه‌های خاکستری و سیاه است، تشخیص داده می‌شود. این فک جنوب‌زی‌ترین پستاندار جهان است و در زمستان زیر یخ‌های محکمی که هرگز نمی‌شکنند باقی می‌ماند. این امر با ایجاد و توسعۀ سوراخ‌هایی در یخ به‌کمک دندان‌ها صورت می‌گیرد. هرچند پوسیدگی دندان، و احتمالاً دوره زندگی کوتاه ۱۰ تا ۱۵ساله آن‌ها ناشی از همین امر است. این جانور حدود ۳ متر رشد می‌کند و وزنی حدود ۴۵۰ کیلوگرم دارد. ماده‌ها اندکی بزرگ‌تر از نرهایند. از هر سوراخ یخ یک نر محافظت می‌کند، چندین ماده از این سوراخ استفاده و با نر جفت‌گیری می‌کنند. غذای آن‌ها غالباً ماهی روغنی قطب جنوب است که آن‌ را با غواصی تا عمق ۴۰۰ متری صید می‌کنند. فک راس Ommatophoca rossi ناشناخته‌ترین گونۀ فک‌هاست. این گونه در یخ‌های فشرده و عمیق زندگی می‌کند و به‌ندرت دیده می‌شود و احتمالاً از اسکوئید تغذیه می‌کند. از خانوادۀ فک‌‌ها فقط یک گونه در ایران یافت می‌شود که در دریای خزر زندگی می‌کند. نام فک ایران Phoca caspica است و روی یخ‌های شمال دریای خزر زاد و ولد می‌کند.

 

---